[voiserPlayer]
Çağdaş İsrail edebiyatının önemli isimlerinden Amos Oz trajedilerin iki şekilde nihayete erdiğini söyler. Ya Shakespeare oyunlarındaki gibi sahne kan gölü ve cesetlerle dolup taşar ya da Çehov öykülerindeki gibi herkes biraz üzgün, kafası karışmış, faturası ağır bir hayal kırıklığı içinde ve mutsuzdur ancak hayattadır[1]. İsrail’in son 2 yılı da istikrarsız seçimler, Filistin ile çöken barış süreci, Gazze savaşı, Aksa baskını, İsrail içinde Yahudiler ve Araplar arasındaki gerilimler ve bunların sonucunda oluşan hayal kırıklıklarıyla dolu bir Çehov trajedisini andırıyor.
9 Nisan 2019’dan beri bir türlü kurulamayan hükümet ve iki yılda 4. kez tekrarlanan seçimler İsrail siyasetini bir çıkmaza soktu. Geçtiğimiz iki yılda meclisten geçirilemeyen bütçeler, pandemi ve Netanyahu’nun yolsuzluk yargılamalarının temelinde gelişen süreç neticesinde İsrail hala bir hükümete sahip değil. 23 Mart 2021’de yapılan son seçimlerde hükümeti kurma görevini bir kez daha üstlenen Benjamin Netanyahu hükümeti kurmada başarısız oldu. Hükümeti oluşturmak için 120 kişilik meclisten en az 61 vekilin desteği gerekiyor. Nihayetinde Cumhurbaşkanı Reuven Rivlin hükümeti kurma görevini Yesh Atid lideri Yair Lapid’e teklif etti ve Lapid yoğun uğraşlar sonucu sekiz partiden 62 vekilin desteğini alarak sürenin bitimine 38 dakika kala İsrail’in yeni koalisyon hükümetini kurmayı başararak İsrail’i beşinci kez sandığa gitmekten kurtardı. Siyasi yelpazenin sağındaki Yamina, New Hope, Yisrael Beitenu, merkez çizgideki Kahol Lavan, solda konumlanan İşçi Partisi ve Meretz ile İslamcı Arap Ra’am gibi birbirinden taban tabana farklı politik partileri biraraya getirmeyi başaran merkez çizgideki Yesh Atid lideri Yair Lapid’in zoru başardığını söylemek mümkün.
Netanyahu ve Likud’un beklentisi, önceki dönemlerde olduğu gibi, muhalefet partilerinin de kendi aralarında birliği sağlayamamaları ve 5. defa sandığa gidilmesi yönündeydi. Geçtiğimiz haftalarda İsrail’de yaşanan olaylar ve Mescid-i Aksa’da yaşanan yangına bağlı olarak gelişen kutuplaşma da, Netanyahu ve partisinin tabanını konsolide edip yeni bir seçimde oy artışı elde etmesine olanak sağlayabilecek gibi gözüküyordu. 13 Mayıs’ta Bennett’in, Lapid önderliğindeki koalisyonu desteklemeyeceğini ve bunun yerine Başbakan Netanyahu ve çeşitli merkez ve merkez sağ figürleriyle bir koalisyon hakkında tartışmaları sürdüreceğini açıklaması Netanyahu için iyi haber olsa da Bennet kararını değiştirerek 30 Mayıs’ta Lapid önderliğindeki koalisyonuna katılacağını duyurdu. Netanyahu, bu kararı “yüzyılın sahtekarlığı” olarak nitelendirerek, İsrail devletini ve halkını tehlikeye attığını söylerek tepki gösterdi.[2]
Değişim Hükümeti
Yeni hükümetin kurulmasıyla 2009’dan itibaren aralıksız olarak başbakanlık koltuğunda oturan Netanyahu iktidarı da sona ermiş oldu. Koalisyon anlaşması gereği dönüşümlü başbakanlık uygulanacak ve ilk olarak 7 vekili ile koalisyona katılan Yamina Partisi lideri Neftali Bennett 2023’e kadar başbakan olarak görev alacak. Hükümetin bu iki yılı atlatmasının ardından da Yair Lapid başbakanlık koltuğunu devralacak.
İsrail’in kırılgan siyasi yelpazesini soldan sağa kapsayan ve küçük bir İslamcı Arap partinin de desteğine dayanan, “Değişim Hükümeti” olarak adlandırılan koalisyon İsrail için büyük bir değişime işaret ediyor. Değişim hükümeti iki yıl içinde dört sonuçsuz seçime, uzun bir kutuplaştırıcı siyasete ve felç olmuş siyasi bir sürece yol açan çıkmazdan sonra İsrail’i tekrar rayına oturtmayı hedefliyor. Parlamentonun bu kırılgan koalisyon hükümetine önümüzdeki günlerde güvenoyu vermesi bekleniyor. Ancak bu gerçekleşse bile, değişim hükümetinin İsrail’e ne kadar değişiklik getirebileceği belirsizliğini koruyor çünküilgili tarafların büyük çoğunluğunun Netanyahu’ya karşıtlık dışında çok az ortak noktası var. Çeşitli ideolojilerden oluşan bu kırılgan yapıyı ayakta tutmak için Yair Lapid ve Neftali Bennett, farklılıklarına odaklanmaktan kaçınmak için ekonomi ve altyapı gibi büyük ölçüde teknokratik konulara odaklanmaya ve İsrail-Filistin çatışmasını çözmeye çalışmak gibi daha tartışmalı konulardan uzak durma noktasında ortak paydada buluşmuş durumda. Bazı analistler bu çok çeşitli yapıyı toplumun genişliğinin ve karmaşıklığının bir yansıması olarak olumlu karşılarken, pek çoğu ise koalisyon üyeleri arasındaki uyumun sürdürülebilir olmadığını ve İsrail’in siyasi işlevsizliğinin somutlaşmış bir örneği olarak karşımızda bulunduğunu iddia ediyor.[3]
Bennett’in partisi Yamina, Parlamento’daki 120 sandalyenin sadece yedisini kazanmış olsa da Netanyahu onun desteği olmadan devrilemezdi. Temelde beşinci bir seçimden kaçınma arzusu Bennett’i Netanyahu’nun sağcı kampını terk etmeye ve Lapid gibi faklı siyasi ajandalara sahip rakipleriyle müttefik olmaya iten yegane etmendi.
İttifak ayrıca, İsrail tarihinde hükümeti oluşturan siyasi koalisyona katılan ilk bağımsız Arap grubu olan Arap İslamcı bir parti olan Ra’am’ı da içerecek. Yalnızca dört sandalyeye sahip olsa daRa’amlideri Mansour Abbas koalisyona katılma kararıylaArap partilerinin İsrail siyasetinde etkili ve meşru bir aktör olarak konumunu güçlendirmiş oldu. Ra’am’dan önce hiçbir Arap partisi İsrail’de hükümet koalisyonunun parçası olmamıştı. “Ben, İslami Hareketin bir adamı olan Mansur Abbas, gururlu bir Arap ve Müslümanım, İsrail devletinin bir vatandaşıyım ve Arap toplumunun önde gelen, en büyük siyasi hareketine başkanlık ediyorum” sözleriyle pozisyonunu açıkça belirten Abbas koalisyona katılmaya karar verdi. Kimileri tarafından koalisyona çoğunluk rakamı kazandırdığı için kral yapıcı (kingmaker) olarak adlandırıldı. Aksi yönde düşünenenler ise Abbas’ı Filistinli kimliğini, Filistin davasını terk etmeye istekli olduğunu ve İsrail sağ kanadını ile genel olarak İsrail kamuoyunu kazanmak için siyonizme karşı tepkisiz kalmakla suçlayarak İsrail diskurunda sadık ve itaatkar tasavvuruna sahip ideal Arap vatandaşını tanımlamak için kullanılan bir terim olan “iyi Arap” (Good Arab) rolünü oynadığı fikrini savunuyor. Yine de Abbas’ın politik duruşuna bakılmaksızın, kesin olan bir şey var: Arap seçmenler somut bir şekilde İsrail’in gelecekteki hükümetlerini belirleme gücünü ellerinde tutuyorlar. [4]
Bennett’in başbakanlığı Filistinliler arasında haklı bir tedirginliğe sebep oldu. 2013’te sarfettiği ve çokça eleştirilen “Hayatımda çok sayıda Arap öldürdüm ve bunda bir sorun yok.” sözleri, Bennett’in Filistinlilere karşı tutumuna dair ipucu veriyor. Ayrıca Bennett, mevcut koalisyonun bir parçası olan Mansour Abbas’ı da “terör destekçisi” olmakla suçlamıştı. Bir Filistin devletinin kurulmasına karşıtlığı ve Batı Şeria’nın büyük bir kısmının ilhak edilmesi gerektiğine yönelik fikirleri de oldukça bilinmekte. Ancak dünü ardında bırakıp, yeni şeyler söylemek gerektiğine inanan Bennett, Abbas’tan “Yeni hükümetimiz İsrail ile Arap vatandaşları arasındaki sayfayı çevirmek için bir fırsat olacak.” diyerek özür diledi.[5]
Bunun yanısıra, Netanyahu’yu devirecek ve bir Arap partisini hükümete dahil edecek bir koalisyon İsrail’in Filistinli vatandaşları arasında bir ferahlığı da beraberinde getirdi. Netanyahu sıkça Arapların varlığını kendi tabanını konsolide etmek için bir tehdit unsuru olarak kullanıyor ve İsrail’i sadece Yahudi halkını kapsayan bir ulus-devlet olarak nitelendirirerek toplumdaki ayrışmayı körüklüyordu. Bunu da 2018’de geçirdiği “ulusların kendi kaderini tayin hakkının sadece Yahudilere özgü olduğunu” içeren yasa ile desteklemişti.[6]
Bennett’in başbakanlığında geçecek iki yılın Filistinliler için somut bir iyileştirme getirmeyeceğine ancak Raam’ın hükümet içerisinde yer almasının Filistin toplumu için büyük bir oyun değiştirici süreci başlatacağına yönelik bir inanç hakim. Netanyahu’nun gitmesini istedikleri aşikar, ancak Bennett’in başbakanlığına rağmen bunu kabul istediklerini söylemek güç. Yine de İsrail toplumunun derinliklerinde Araplar ve Yahudiler arasında inşa edilen beton duvarlardan ilkinin aşıldığını söylemek mümkün.[7]
Bu arada Netanyahu, anlaşmayı bozmak için elinden geleni yapacaktır. İsrail Parlamentosu Başkanı Yariv Levin’in Netanyahu’nun partisi Likud’un bir üyesi olduğu ve parlamento prosedürünü kullanarak güven oylamasını 14 Haziran Pazartesi gününe kadar erteleyebileceğini düşündüğümüzde Netanyahu bu süreyi Değişim Hükümeti’nden kendine yakın siyasetçilere baskı yaparak geçirecek ve gemiden atlamalarını sağlamak için yoğun baskı uygulayacaktır.
Koalisyon’un çökmesi durumunda, süreçten Lapid, Bennett’ten daha avantajlı çıkacaktır. Nitekim Yair Lapid ülkeyi içinde bulunduğu siyasi açmazdan çıkarmak için tüm ideolojik farklılıkları bir kenarı bırakarak Netanyahu’suz bir hükümet kurmak için yoğun çaba harcadı ve başbakanlığı da altın tepside Benett’e sundu. Bu çabasının takdir göreceğini öngörmek zor olmayacaktır. Öte yandan Bennett’in de koalisyonu ayakta tutmak için çaba harcayacağına şüphe yok. Bennett, başbakanlığını olabildiğince pragmatik bir şekilde kullanarak İsrail kamuoyuna bir başarı hikayesi sunmak isteyecek, Likud içerisinde çıkacak olası bir liderlik krizinde sağ seçmenin ilgisini kazanarak burada oluşacak boşluğu doldurarak elinde tuttuğu koltuğa daha uzun bir süre hükmetmek isteyecektir. Bu da Değişim Hükümetinin her halükarda Filistinlileri dışlayıcı, milliyetçi bir politikadan ziyade kapsayıcı bir siyasi yol izleyeceğini işaret ediyor.[8]
Öte yandan görev süresi Temmuz ayında dolacak olan Cumhurbaşkanı Rivlin’in yerine parlamentoda yapılan oylama sonucunda iki devletli çözüm taraftarı Yitzak Herzog seçildi. Geçmişinde İşçi Partisi başkanlığı da bulunan Herzog sol bir çizgiden geliyor ve Netanyahu iktidarında gittikçe sağa kayan İsrail siyasetinde sembolik de olsa sol bir denge unsuru olarak gelecek yedi yıl boyunca cumhurbaşkanlığı makanında bulunacak olması önem arzediyor.
Netanyahu’nun Mirası
Netanyahu 12 yıllık kesintisiz iktidarı sonrasında ardında kaydadeğer bir miras bırakacak. Amerikan Büyükelçiliğini Tel Aviv’den Kudüs’e taşıyan, Filistin meseleleriyle ilgilenen bir Amerikan konsolosluğunu kapatan (Biden iktidarında yeniden açılacak), Washington’daki Filistin misyonunu kapatan (Biden tarafından yeniden açıldı) ve İran’la Obama dönemi anlaşmasını yırtan Donald Trump ile iyi ilişkileri, İsrail’e devasa toprak kazanımları sağlayacak Yüzyılın Anlaşması, Birleşik Arap Emirlikleri, Bahreyn gibi altı Arap ülkesiyle diplomatik ilişkiler kurarak İsrail’in Arap devletleri arasında tanınmasını sağlayan diplomatik zaferlerinin yanısıra iktidarında Filistinlilerle yaşanan çatışmalar ve her iki taraftan giderek artan kayıplar… Tüm bu sayılanlar Netanyahu’ya politik kazançlar olarak geri döndü ve iktidarını güçlendirdi. Ancak uzun zamandır demokles’in kılıcı gibi üzerinde sallanan yolsuzluk suçlamaları Netanyahu’nun mirasının hatırlarda esas izi bırakan kısmı olabilir.
Değişim Hükümeti’nin kurulmasıyla Netanyahu’nun yargılanmasının önü açılmış olacak. Netanyahu’yu üç yolsuzluk dosyası bekliyor. Bunlar Netanyahu ve eşinin yıllar boyunca zengin çevresinden aldığı değerli hediyeleri soruşturan 1000 numaralı dava, Netanyahu’nun İsrail’de tirajı en büyük gazetelerden biri olan Yedioth Ahronoth’un başkanı ve editörü Arnon Mozes ile yaptığı görüşmeler sırasında Yedioth’un en büyük rakibi Israel Hayom’a zarar verebilecek yasaları mecliste geçirmeyi tartıştığı 2000 numaralı dava ve 2014-2017 yılları arasında Netanyahu’nun iletişim bakanlığı görevini de yürütürken “Walla!” adlı haber sitesinin sahibi olan İsrail’in en büyük telekomünikasyon şirketi Bezeq’in hakim hissedarı Shaul Elovitch arasında yapılan karşılıklı anlaşmayı içeren 4000 numaralı dava.[9] İsrail Polisi 2018’de savcılığın Netanyahu ve eşine rüşvet suçlamasında bulunulmasını tavsiye etti. 2019’da da İsrail Başsavcısı Avichai Mandelblit, Netanyahu’ya dolandırıcılık, güveni kötüye kullanma ve rüşvet almakla resmen suçlamada bulundu.[10] Daha önce 2009’da Ehud Olmert de belediye başkanlığı yaptığı döneme dair yolsuzluk suçlamaları nedeniyle istifa etmiş ve 6 yıl hapse çarptırılmıştı. Cezasının dörtte birlik kısmını çektikten sonra 71 yaşında şartlı tahliye edildi. İsrail tarihinin hapis yatan ilk başbakanı Olmert ile Netanyahu’nun benzer bir kaderi paylaşıp paylaşmayacağını ilerleyen süreç gösterecek.
Sonuç Yerine
Her ne kadar Değişim Hükümeti’nin birbirine zıt kutupları şimdilik umut dolu mesajlar paylaşsa da henüz parlamentoda güven oylaması yapılmış değil. Süreci hızlandırmak için Likud üyesi parlamento sözcüsünü değiştirmek için ivedilikle hazırlanan başvurudan başbakan koltuğuna oturması beklenen Neftali Bennett’in partisi Yemina vekili Nir Orbach imzasını geri çekerek süreci baltalayan ilk adımı atmış oldu. 59-61’lik kıl payı çoğunlukla hala avantaj sahibi değişim hükümeti koalisyonu meclis güven oylamasına kadar fire vermesi durumunda tüm umutlar suya düşme tehlikesiyle karşı karşıya. Netanyahu bu süreci koalisyon içindeki sağcı vekiller üzerinde baskı kurarak geçirecek ve gemiyi terketmeleri için her tür çabayı harcayacaktır. Hükümeti kurma görev süresinin bitimine 38 dakika kala kurulan hükümet, yine son dakikalarda tarihe karışabilir. Her şey yolunda gitse dahi taban tabana zıt partilerin bir araya gelmesiyle oluşan koalisyonun ne kadar sürdürülebilir bir uyum içinde iktidarını sürdürebileceği de kendini önümüzdeki süreçte kanıtlamaya muhtaç olacaktır.
23 Mart Seçimleri Sonrası Knesset’e giren Partiler ve Liderleri
Fotoğraf: Cole Keister
Kaynak: Congressional Research Service (CRS) https://fas.org/sgp/crs/mideast/R44245.pdf
[1] Amos Oz, The Israeli-Palestinian Conflict: Tragedy, Comedy and Cognitive Block, 1994
[2] https://www.haaretz.com/israel-news/elections/.premium-netanyahu-accuses-bennett-of-committing-fraud-of-the-century-with-coalition-efforts-1.9859023
[3] https://www.nytimes.com/2021/06/02/world/middleeast/netanyahu-bennett-israel-coalition.html
[4] https://www.mei.edu/publications/mansour-abbas-islamist-kingmaker-or-good-arab
[5] https://twitter.com/Gil_Hoffman/status/1400513103385747458
[6] https://www.vox.com/world/2018/7/31/17623978/israel-jewish-nation-state-law-bill-explained-apartheid-netanyahu-democracy
[7] https://www.nytimes.com/2021/06/03/world/middleeast/israel-prime-minister-palestinians.html
[8] Gökhan Çınkara, https://youtu.be/FXkG8Dw7NMY
[9] https://www.bbc.com/news/world-middle-east-47409739
[10] https://www.timesofisrael.com/police-recommend-bribery-charges-for-netanyahu-in-case-4000/