[voiserPlayer]
Türkiye-Rusya yakınlaşması sonucu, Türkiye’nin Rusya’dan silah sistemleri satın aldığı ve daha da almaya niyetli olduğu bugünlerde, Rusya savunma sanayi hakkında bilgilenmek yerinde olur diyerek bu kısa makaleyi yazmaya niyetlendim. Amacım çok teknik detaylara girmeden genel bir bilgilendirme yapmak. Eksikler ve hatalar için şimdiden özür dilerim.
Rusya savunma sanayi ya da Rusça ıstılah ismiyle Savunma Endüstri Kompleksi (Oboronno-Promışlennıy Kompleks-OPK), ABD’den sonra üretim çeşitliliği, kapsamı ve ihracat bakımından en büyük savunma sanayi olma özelliğini taşıyor. Sovyet mirası üzerine kurulu bu savunma sanayi özellikle son yıllarda önemli mesafeler kat etmiş olsa da halen büyük sorunlarla boğuşuyor.
Sovyetler döneminde ülkenin en prestijli ve başat üretim alanı olan OPK, bu dönemde ülkenin insan, materyal ve parasal kaynaklarının önemli bir kısmına hükmediyordu[1]. Bu muazzam kaynaklar soğuk savaş döneminde, batı ittifakı için de bir kaygı kaynağıydı. Örneğin, Amerika’da, 1982 yılında kongre için yazılan ve bugün gizliliği kaldırmış olan ABD/SSCB Askeri Dengesi raporunda ABD’nin uygulamalı askeri teknolojiler konusunda 35, Sovyetlerin ise 28 (kıtalararası balistik füze-ICBM ve hava savunma sistemleri vb.) alanda üstün olduğu, ve bunun zamanla Sovyetler lehine 23/40 olarak değişebileceği belirtiliyor[2]. Gerçek tabii bu değildi, Sovyetlerin kuvvetli olduğu teknolojik alanlar olmasına karşın ARGE ve inovasyon konusunda büyük sıkıntılar yaşanıyordu. Teknolojik eksiklikler ve olası komplikasyonlar, Sovyet Genel Kurmayının başındaki Mareşal Nikolai Ogarkov tarafından bile dile getirilmeye başlanmıştı[3]. Sovyet sistemi, sorumluluk eksikliği, riskten kaçınma, inisiyatif almamak, rekabet eksikliği gibi sebeplerle yeni teknolojiler geliştiremiyordu. Planlı ekonominin nicelik merkezli algısı, nitelik konusunun önemini yitirmesine; ayrıca hızlı değişimlere ayak uydurmada sorunlar yaşanmasına sebep oluyordu[4].
Sovyetlerin çökmesi ARGE ve inovasyon konusunda zaten zor durumda olan OPK’nin durumunun her anlamda zorlaşmasına sebep oldu. 90’lı yıllarda, Sovyet dönemindeki prestijli pozisyonun kaybeden OPK, ekonominin içinde olduğu buhran, bütçe kısıntıları gibi sebeplerle küçülmek zorunda kaldı. Bu dönemde özelleşen şirketler ayakta kalabilmek için Çin ve Hindistan gibi ülkelere yaptıkları silah ithalatına yaslanmak zorunda kaldılar[5] bunu başaramayan şirketler ise kapanmak zorunda kaldılar. Bu buhranın sonucunda, 2010’lu yılların başında ülkede savunma sanayinde çalışan şirketlerin sadece %36’sı finansal anlamda sağlıklı görünüm içerisindeyken, %25’i batık veya batmak üzereydiler[6].
Aynı dönemde devletin ARGE harcamaları bütün endüstriler toplamında %75 oranında azalırken, bundan OPK’in payına düşen %40 oranında bir kesinti oldu. Bu kesintilerle OPK’nin zaten sorunlu olan inovasyon kültürüne büyük bir darbe vurdular. Savunma sanayi için çalışan araştırmacı sayısı 1999 yılında 1,225,000 iken, 2008 yılında 376,000’e kadar geriledi. Başka sektörlere geçen araştırmacıların büyük çoğunluğunu genç araştırmacılar oluşturduğu için, iş gücünün yaş ortalaması da bu dönemde hızla yükseldi[7]. Ayrıca, OPK’yi oluşturan üniversiteler, araştırma enstitüleri, tasarım büroları ve üretici kuruluşlar arasındaki bağlantı da bu dönemde büyük oranda tahrip oldu[8].
Sorunların büyüklüğü 2008 yılında Rusya-Gürcistan arasında çıkan savaşta, Rusya silahlı kuvvetlerinin düşük performansı ile ortaya serildi. Savaşta Rusya Federasyonun kullandığı zırhlı araçların %95’e yakını kullanım ömrünün sonuna gelmiş, komuta ve kontrol araçları savaşın ilk saatlerinde kullanım dışı kalmıştı. 58. Ordu komutanı birlikler ile iletişim kurabilmek için bir gazetecinin temin ettiği uydu telefonunu kullanmıştı[9]. Teknoloji, organizasyon, doktrin, subay ve askerlerin savaş kapasitesi gibi alanlarda yaşanan sorunlar, Rus yöneticileri askeri ve savunma sanayii alanında reform yapmanın ülkenin geleceği açısından zorunlu olduğuna ikna etmişti.
Askeri teknoloji ve OPK alanında yapılacak olan reform için uzun bir planlama evresi sonuncunda 2011 yılında Rusya Federasyonu, on yıllık bir modernizasyon programı olan Devlet Silahlanma Programı-2020’yi (Gosudarstvennaya programma voorujeniya – GPV-2020) başlattı. Program için on yıllık süre içerisinde 19-20 trilyon Ruble (dönemin kuruyla yaklaşık 700 Milyar Dolar) harcanması planlanmıştı. Programın hedefi 2011 yılında %15 seviyesinde olan modern silah kapasitesini, 2020 yılına kadar kuvvetler genelinde %60-70, stratejik nükleer silahlarda ise %70-90 seviyesine taşımaktı[10]. Plan dahilinde, içlerinde 5. nesil 60 kadar Su-57’nin de bulunduğu 600 kadar yeni uçak, on S-500 tümeni[11], Armata modüler sistemine dayalı yeni nesil T-14 tankı, Kurganets-25 personel taşıyıcı alımları gibi büyük hedefler vardı[12]. Ayrıca reformlar dahilinde inovasyon alanında atılım yapmak amaçlı ABD’nin DARPA teşkilatı benzeri İleri Araştırma Fonu (Fond Perspektivnih İssledovaniy – FPI) kuruldu[13].
2019 yılından baktığımızda bu reform programının, OPK’nin ve Rusya Federasyonu Silahlı Kuvvetleri’nin sorunlarının bir kısmının üstesinden gelmeyi başardığını görüyoruz. Rusya Savunma Bakanlığının verilerine göre 2013 yılında silahlı kuvvetler envanterinde yer alan modern ekipmanın oranı %19 iken, 2018’de bu oran %59 seviyesini yakalamış görünüyor. Aynı dönemde, uçaklar özelinde bu oran %23’den %59’a, zırhlı araçlarda ise %20’den %67’ye yükselmiş[14]. Sayılar üzerinden bakıldığında gerçekten büyük bir başarı yakalanmış ve hızlı bir modernleşme gerçekleşmiş gibi görünse de yakından bakıldığında OPK’nin hala büyük sorular içinde olduğu anlaşılıyor.
Öncelikle program %60 oranını geçme hedefini şimdilik gerçekleştirememiş gibi görünüyor. Bu hedefin yakalanamamasının birden fazla sebebi var. Bunlardan ilki 2014-2017 yıları arasında Rusya’nın yaşadığı finansal kriz. Ekonomideki daralma ve Rublenin alım gücündeki düşüş, silah sanayine aktarılan bütçe miktarının kısılmasına ve silah anlaşmalarının ertelenmesine sebep oldu[15]. Bunu sonucu olarak modernizasyon programı yavaşlamak zorunda kaldı. İkinci olarak, Ukrayna ile yaşanan Kırım ve Donbas krizlerinin sonucunda, iki ülke arasındaki güvenlik ve üretim iş birliği tümüyle sona erdi. Bunun sonucu olarak, OPK’nin Ukraynalı şirketlere bağımlı olduğu helikopter motoru, gemi motoru, taşıma uçakları gibi alanlarda üretim tümüyle durdu[16]. Ukrayna krizinin bir diğer etkisi ise, Rusya’nın çoğu eskimiş[17] makine üretim düzeneklerini yenilemekte yaşadığı sorunlar. Rusya yerli üretimini yapamadığı bu düzeneklerin temininde büyük oranda dışarıya bağımlı, Çin ve Hindistan gibi ülkelerin standartları da kendi standartlarına uymadığı[18] için de bu düzenekleri temin edebileceği ülkelerin sayısı sınırlı. Ukrayna krizi sonucunda kendisine uygulanan ambargoyla bu ülkelere ulaşımı büyük oranda kısıtlandı. Aynı şekilde mikroelektronik parçalara ulaşım da büyük sorun olamaya devam ediyor.
2018 hedefinin yakalanamamasında son olarak, siyasi kaygılar, üretimdeki genel verimsizlik ve maliyetlerin yüksek olması geliyor. Sipariş ve finansman aşamalarının ağır bürokrasi, karmaşık prosedürler nedeniyle yavaşlaması maliyetleri yükseltiyor[19]. Firmaların Sovyetlerden kalan uygulamalara devam ederek çok sayıda kalifiye olmayan eleman çalıştırmaları[20] ve düşük verim zaten yüksek olan maliyetleri daha da arttırırken, üretim sürelerini de uzatıyor. Bunun üzerine bazı silah sistemlerinde fiyatın üzerine %20 oranına kadar yükselen rüşvet de eklendiğinde[21] teminat maliyetleri ilk hesaplananın çok yukarısına çıkıyor ve sipariş sayılarında kesintiye gidilmek zorunda kalınıyor.
OPK’nin çok sayıda çalışan barındırması, ve yolsuzlukların bir başka etkisi de Rusya’nın birden fazla aynı işi yapan silah sistemi ve platformunu satın alması olarak ortaya çıkıyor. Örneğin, hava kuvvetlerinin ve uzmanların genel olarak pek sıcak bakmadığı ve aynı görevi yapabilecek başka uçaklar envanterdeyken 27 adet Mig-35[22] siparişi verilmesi. Bu siparişin ardında, Rus Havacılık Şirketi Mig’in zarar etmesi durumunda işten çıkartacağı çok sayıdaki işçinin iktidara sorun teşkil edeceği ve yolsuzluklarla dönen güç çarkının aksaması gibi kaygılar yatıyor. Tabii ki bu gibi alımlar gerçek rekabetçi bir ortamın oluşmasına engel olarak, maliyetleri yükseltiyor, kaliteyi düşürüyor ve inovasyona engel oluyor.
Planın hedeflediği %60 üzeri modernizasyon oranını yakalamış olduğunu varsaysak bile, modernizasyondan kastedilenin ne olduğunu sorgulamadan bunun bir başarı olup olmadığını söylememiz imkansız. Planın aslında yüksek teknolojili yeni silah sistememlerinin seri üretimi varken, 2011den bu yana silahlı kuvvetlerin satın aldığı veya yenilediği sistemlere bakılırsa, modernizasyon ile kastedilenin yeni silah sistemleri geliştirip aktif kullanıma sokmatan çok, elde var olan, denenmiş silah sistem ve platformlarının aktif kullanım sürelerini uzatıcı tedbirler almak olduğu ortaya çıkıyor. Modernizasyonun artık bu şekilde tanımlanmasının bir kaç sebebi var, birincisi yeni silah sistemleri geliştirmenin maliyetlerinin çok yüksek olması. İkinci olarak da OPK’nin, Su-57, Armata, PAK DA, S-500 gibi daha karmaşık ve hassas teknolojiler kullanan ve geleceğin gerekliliklerine daha uygun silah sistemlerini tasarlamak ve seri olarak üretmekte çok büyük sorunlar yaşaması. OPK’nin inovasyon kültürü ve ARGE faaliyetleri üzerinde Sovyetler ve 90’ların yıkıcı etkisi halen devam ediyor. Nispeten yükselen maaşlara rağmen, sektör genç araştırmacıları çekmekte halen zorlanıyor. DARPA olması için kurulan FPI’nin ağır bürokratik yapısı ve yolsuzluklarla üyelerine gelir-güç kaynağı sağlayacak bir kuruma dönüşmesi OPK’nin inovasyon kültürünü anlamakta yardımcı olabilecek bir örnek olarak önümüzde duruyor[23]. Yeni sistemler geliştirmekte zorlanıldığı için OPK genel olarak Sovyetler döneminde tasarlanmış silah sistemleri veya onların modifiye edilmiş modellerini seri üretmeyi tercih ediyor. Akıbeti pek de belli olmayan Su-25UBM uçağı gibi bazı durumlarda, Sovyet sistemlerinin bile geliştirilmesinde bazen zorlanıldığı görülüyor[24].
2018 yılında Putin GVP-2020’nin devamı olarak GVP-2027 planını onayladı. Plan gizli olmasına rağmen hakkında bazı bilgilere sahibiz. GVP-2020 gibi GVP-2027’nin de 19 trilyon Ruble bütçeye sahip olduğunu açık kaynaklardan biliyoruz.[25] Açık kaynakların gösterdiği kadarıyla, bu plan dahilinde aynı modernizasyon algısının devam edeceği, ve yeni silah sistemlerinin seri üretimindense eskilerin aktif kullanım süresini uzatacak yenilemeler yapılacağı anlaşılıyor[26]. 2011’de alım gücü 700 milyar dolar olan 19 trilyon Ruble’nin, şu an 300 milyar Dolara gerilediği düşünülürse, planın yeni silah sistemlerine çok da vurgu yapmaması doğal ve gerçekçi görünüyor.
Bütün bunlar ışığında Türkiye geleceğe dair tercihlerini yaparken, Rus Savunma Sanayinin başarıları kadar, yukarıda saydığım sorunlarını da göz önünde bulundurarak karar vermelidir. Yazıyı bitirmeden önce son olarak hatırlatmak istediğim ve Türkiye’nin özellikle üzerinde düşünmesi gereken bir etken daha var. Silah ve silah platformlarının tasarımları ülkelerin coğrafya, iklim, kapasite ve tehdit algıları doğrultusunda gelişen bir stratejik kültürün ürünleridirler. Örnek vermek gerekirse, nehirlerle kesilen büyük düzlüklerle kaplı Rusya’da bir Binbaşı için en ufak yükselti bile bir mıknatıs kadar çekicidir. Alışık oldukları coğrafyanın geliştirdiği stratejik kültür, tepe hakimiyetinin büyük bir alan kontrolünü beraberinde getireceği düşüncesini geliştirmiştir. İkinci Harp sırasında Alman subaylar, Sovyetlerin gerekli gereksiz her tepeyi ele geçirme ve elde tutma isteği karşısında şaşkınlığa uğramışlardır. Bu stratejik kültürün ürünü olan Sovyet/Rus zırhlı araç ve tank tasarımları bu düzlüklerde görünürlüğü azaltmak için düşük profillidir, aynı şekilde neredeyse tümünün yerden yükseklikleri batı ülkelerinin tasarımlarına göre daha fazladır ve son olarak büyük çoğunluğu amfibi özellikler taşır. Bu örnekler neredeyse bütün silah sistemleri için verilebilir. Yarım asırdan fazla süredir bir NATO ülkesi olarak stratejik kültürünü müttefikleri ile entegre etmiş ve bazı standartlar belirlemiş Türkiye, Rusya’dan alacağı her silah sistemi ve platformun kendi stratejik kültürü ile olan uyumunu da gözden geçirmek zorundadır. Bu siyasi sebeplerle karar almanın ötesinde, öz savunma kapasitesinin sağlamlığı için gereklidir.
Kaynaklar
[1] Gaddy, Clifford G. The Price of the Past: Russia’s Struggle with the Legacy of a Militarized Economy. Brookings Institution Press, 1996. P. 9-67.
[2] Collins, John M., and Elizabeth Ann Severns. “United States/Soviet Military Balance.” Washington DC.: Library of Congress. Congressional Research Service., 1982.
[3] “Ogarkov Röportaj.” Krasnaya Zvezda (Kızıl Yıldız), Mayıs, 9 1984.
[4] Cooper, Julian. “National Innovation System of the Russian Federation.” In Wiley Encyclopedia of Management, 1–9. American Cancer Society, 2015. https://doi.org 10.1002/9781118785317.weom130046;
Dezhina, I. G., and B. G. Saltykov. “The National Innovation System in the Making and the Development of Small Business in Russia.” Studies on Russian Economic Development 16, no. 2 (2005): 184–190.
[5] (Cooper, Julian. “From USSR to Russia: The Fate of the Military Economy.” In Handbook of the Economics and Political Economy of Transition, 126–135. Routledge, 2013.)
[6] (Бойкова, А. В., А. В. Радченко, and Г. К. Жукова. “НОВАЯ ГОСУДАРСТВЕННАЯ ПРОГРАММА ВООРУЖЕНИЙ РОССИИ: ЭКОНОМИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ.” Экономика и Бизнес: Теория и Практика, no. 4–2 (2019).
[7] Roffey, Roger. “Russian Science and Technology Is Still Having Problems—Implications for Defense Research.” The Journal of Slavic Military Studies 26, no. 2 (2013): 162–188.
[8] (Roffey, Biotechnology in Russia: Why is it not a Success Story?, Report FOI-R–2986–SE, FOI 2010, Stockholm, pp. 27–28).
[9] правды», Виктор БАРАНЕЦ | Сайт «Комсомольской. “Армия шла на войну в старых латах.” KP.RU – сайт «Комсомольской правды», August 26, 2008. https://www.kp.ru/daily/24152/368191/
[10] (“Деньги Выделяются Ждем Качественных Изделий | Еженедельник «Военно-Промышленный Курьер».” Accessed September 25, 2019. https://vpk-news.ru/articles/8250.)
[11] “Тысяча Боевых Самолетов к 2020 Году | Еженедельник «Военно-Промышленный Курьер».” Accessed September 25, 2019. https://vpk-news.ru/articles/12848.
[12] Федоров, Юрий Евгеньевич. “Государственная Программа Вооружений-2020: Власть и Промышленность.” Индекс Безопасности 19, no. 4 (2013): 41–59.
[13] Куйбида, Иван Чеберко, Артем. “Российский аналог DARPA получит 3 млрд рублей в год.” Известия, February 16, 2012. https://iz.ru/news/515724.
[14] “План : Министерство Обороны Российской Федерации.” Accessed September 27, 2019. http://mil.ru/mod_activity_plan/constr/vvst/plan.htm.
[15] “Минобороны Заявило о Риске Снижения Оборонзаказа Из-За Ослабления Рубля.” РБК. Accessed September 25, 2019. https://www.rbc.ru/politics/30/12/2014/54a1ece59a79471c1ab9f13e.
[16] “Импортозамещение – «блеск и Нищета» Российского Оборонно-Промышленного Комплекса.” ВПК.name. Accessed September 25, 2019. https://vpk.name/news/147993_importozameshenie__blesk_i_nisheta_rossiiskogo_oboronnopromyishlennogo_kompleksa.html.
[17] Хорев, Виктор Петрович, and Ольга Евгеньевна Горева. “Состояние и Тенденции Развития Финансово-Экономического Блока Вооружённых Сил Российской Федерации.” Армия и Общество, no. 3 (35) (2013).
[18] Connolly, Richard, and Mathieu Boulègue. Russia’s New State Armament Programme. Royal Institute of International Affairs, 2018.
[19] “Мартышкин ГОЗ — Часть I | Еженедельник «Военно-Промышленный Курьер».” Accessed September 25, 2019. https://www.vpk-news.ru/articles/30670.
[20] Connolly, Richard, and Cecilie Sendstad. “Russian Rearmament: An Assessment of Defense-Industrial Performance.” Problems of Post-Communism 65, no. 3 (2018): 143–160.
[21] Bukkvoll, Tor. “Inefficiencies and Imbalances in Russian Defence Spending.” After “Hybrid Warfare”—What Next? Understanding and Responding to Contemporary Russia, 2016.
[22] “МиГ-35 Подлетают к Минобороны.” Коммерсантъ. Accessed September 25, 2019. https://www.kommersant.ru/doc/3360788.
[23] “DARPA по-русски вовсе не DARPA.” Accessed September 25, 2019. http://nvo.ng.ru/realty/2012-08-03/1_darpa.html
[24] “Серийные Штурмовики Су-25УБМ Появятся в 2014 Году » ОКО ПЛАНЕТЫ Информационно-Аналитический Портал.” Accessed September 27, 2019. https://oko-planet.su/politik/politikarm/95798-seriynye-shturmoviki-su-25ubm-poyavyatsya-v-2014-godu.html
[25] “В правительстве оценили объем новой госпрограммы вооружения.” Interfax.ru. Accessed September 25, 2019. https://www.interfax.ru/russia/587373.
[26] Gorenburg, Dmitry. “Российские планы военной модернизации на 2018-2027 годы.” PonarsEuarasia – Policy Memos, January 30, 2018; “У Триллионов Есть Два Союзника — Армия и Флот.” Коммерсантъ. Accessed September 25, 2019. https://www.kommersant.ru/doc/3500710.