[voiserPlayer]
Türkiye 6 Şubat 2023 günü saat 4.17’de ve 13.24’te merkez üsleri Kahramanmaraş’ın Pazarcık ve Elbistan içleri olan Mw 7.7 ve Mw. 7.6 büyüklüklerinde iki depremle sarsıldı. Aynı ve takip eden günlerde büyüklükleri 5 ve üstü onlarca artçı deprem daha oldu. Depremler ülke nüfusunun yaklaşık yüzde 13.4’üne tekabül eden 14 milyon civarında kişinin yaşadığı 11 ili etkiledi ve devasa boyutta can ve mal kaybına sebep oldu. Resmi rakamlara göre depremlerde hayatını kaybedenlerin sayısı 50 bini, yaralananların sayısı 100 bini geçti. Resmi kaynaklara göre depremlerin toplam maddi hasarı 103,6 milyar doları buldu.
Bu yazının amacı Kahramanmaraş depremleri sonrası Türkiye Cumhuriyeti hükümetinin doğan maddi hasarların karşılanmasına yönelik aldığı tedbirleri tartışmaktır. Yazı, büyük oranda Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı’nın hazırladığı ve depremden bir ay sonra yayınladığı Kahramanmaraş ve Hatay Depremleri Raporu’ndan yararlanmıştır.
Barınma/Konut Sorunu
Depremin yarattığı en büyük ve kapsamlı sorun yaklaşık 2.2 milyon kişiyi doğrudan etkileyen barınma/konut sorunudur. Bu acil sorunun çözümü yolunda hükümetin attığı adımlara gelince: Depremin ardından geçen iki ay süre zarfında 345 çadır kent kuruldu, bu kentlerdeki toplam 656 bin çadırda yaklaşık 2.6 milyon kişiye barınma hizmeti verildi. Aynı tarih itibariyle 305 konteyner kent kuruldu, bu kentlerdeki 49.2 bin konteynerde 78.7 bin kişiye barınma hizmeti verildi. Ülke genelindeki pansiyonlar, öğretmen evleri, oteller, yazlıklar ve bağ evleri gibi yerlerde barındırılan kişiler de hesaba katıldığında yaklaşık 2,8 milyon kişiye barınma hizmeti sağlandı.
Hükümet ayrıca evleri hasar gören hane halklarına 10 bin TL, evi yıkık, acil yıkılacak, ağır ve orta hasarlı olan hane halklarla 15 bin TL taşınma yardımı yapma kararı aldı. Bu karar neticesinde depremden sonraki iki ay içerisinde 1 milyon 682 bin 270 kişiye 10 bin liralık nakdi yardım, 396 bin 20 aileye ise hane başına 15 bin lira nakdi yardım yapıldı.
Hükümet daha uzun vadeli bir çözüm olarak afet konutları inşa etme programı da açıkladı. Bu programa göre deprem bölgesinde toplam 405.5 bin konut, ayrıca 83.1 bin köy evi inşa edilecek. Bu konutların toplam maliyetinin yaklaşık 42.4 milyar doları bulacağı hesaplandı. Hak kazanan vatandaşlara, maliyetinin altında bir bedelle ilk 2 yıl ödemesiz, 20 yıl vadeli ödeme planı ile konutlara sahip olma imkânı sağlandı.
Kamu Hizmetleri Sorunu
Barınma sorununun ardından depremzedeler için en hayati sorun; eğitim, sağlık ve altyapı gibi devletin temel kamu hizmetlerinin aksaması, hatta bazı hallerde tamamen durması oldu.
Eğitim
Depremin ardından bütün ülke çapında eğitime iki hafta ara verildi. Deprem bölgesinde ise okullar sağlamlık durum raporlarına göre kapalı kaldı. Eğitim ve öğretime Kilis, Diyarbakır ve Şanlıurfa’da 1 Mart’a; Gaziantep, Adana ve Osmaniye’de ise 13 Mart’a; depremden en ağır etkilenen Adıyaman, Malatya, Kahramanmaraş ve Hatay’da ise 14 Nisan’a kadar ara verildi.
Deprem bölgesinden 166.238 öğrenci istedikleri illere nakledildi. Bu öğrencilerden orta okul ve lisede olanlardan talep edenler eğitimlerini sürdürecekleri illerdeki pansiyonlu okullara parasız yatılı olarak yerleştirildi. Gerek deprem bölgesinde kalan öğrenciler, gerekse nakledilen öğrenciler devamsızlıkla ilgili hükümlerden ve lise ve üniversite sınavlarında son konulardan muaf tutuldu. Ayrıca bu sınavlara girecekler için 510 destekleme-yetiştirme kursu noktası kuruldu.
Deprem bölgesinde sosyal etkinlik ve oyun alanı olarak kullanılan 418 çadır kuruldu ve 4.000 uzmanla çocuklara psiko-sosyal destek sağlandı. Depremzede öğrencilere 7,5 milyon ders kitabı, 5,5 milyon yardımcı kaynak kitabı ve 130 bin kırtasiye seti dağıtıldı. Bölgeden nakil olan öğrencilerin özel okullarda tam burslu okuyabilmeleri için 68 ilde 20 bin kontenjan ayrıldı. Milli Savunma Bakanlığı ve Milli Eğitim Bakanlığı işbirliği ile çadırkent ve konteyner alanlarında Mehmetçik Okulları açılmaya başlandı.
Bölgedeki hastanelerde tedavi gören öğrencilerle sağlık çalışanlarının çocukları için hastane sınıfları açıldı. Deprem bölgesindeki çadır merkezleri, yurtlar, konteyner merkezleri gibi konaklama alanlarında kalan öğrenciler için okullarına ücretsiz taşıma hizmeti başlatıldı. Sözleşmeli öğretmenlerin de eğitime ara verilen günlerde ek ders ücretlerini alabilmelerine yönelik düzenleme yapıldı.
Depremden doğrudan etkilenen lisans, yüksek lisans ve doktora öğrencileri ile doktora sonrası araştırmacılar için TÜBİTAK-BİÇABA Burs programı başlatıldı ve bu programın parçası olarak 1.926 lisans öğrencisi, 2.239 tezli yüksek lisans öğrencisi, 1.969 doktora öğrencisi ve 1.525 doktora sonrası araştırmacı olmak üzere 7.659 bursiyer aday olarak belirlendi.
Sağlık
Depremden bölgedeki sağlık hizmetleri de hasar gördü. Sağlık hizmetinin devamı konusunda hükümet daha kapsamlı tedbirler aldı. İlk olarak hasar almamış veya hafif hasarlı hastanelerin eksiklikleri giderildi ve hizmet vermeye başlamaları sağlandı. Varolan sağlık kurumlarına ek olarak 35 sahra hastanesi kuruldu. Çadır kentlerde ve belirli yerlerde 114 acil müdahale ünitesi kuruldu. Bölgedeki eczanelere gezici eczane izni verildi. Türk Eczacılar Birliği tarafından 26 sahra eczanesi açıldı. Ayrıca afet bölgesine tetanoz, kuduz ve muhtelif çocuk aşıları ile yılan ve akrep sokmalarına karşı panzehir yollandı.
Depremi takip eden bir ay içinde bölgeye 1.253 ambulans, 14 hava ambulansı ve 245 Ulusal Medikal Kurtarma Ekibi (UMKE) aracı ile toplam 12.749 UMKE ve 112 sağlık personeli gönderildi. Deprem bölgesinde 26.353 doktor ve sağlık personeli görevlendirildi. Ayrıca, psikososyal destek hizmeti vermek üzere 116 müdahale ekibi ve 202 personel görevlendirildi. Deprem bölgesinden toplam 51.581 yaralının sevki yapıldı.
Altyapı
Bölgenin içmesuyu, kanalizasyon, elektrik, doğal gaz, ulaşım gibi altyapıları da depremden ciddi hasar gördü. Hasar tespiti ve altyapının yenilenmesine yönelik çalışmalar hemen başlatıldı. Acil ihtiyaçların karşılanması için ise gerekli adımlar atıldı. Örneğin, ağır hasarlı bölgeler hariç içme suyu altyapısının yüzde 98’i ilk bir ay içerisinde onarıldı. Çadır ve konteyner kentlerine içme suyu ve atık su bağlantıları yapıldı.
Ayrıca, içme suyu problemi olan yerlere 30 su tankeri gönderildi, 10 kamyon ile 5 ayrı ilden içme suyu taşındı. İnşaat ve yıkıntı atıkları için yer belirlemesi yapıldı ve atıkların bu yerlere taşınmasına başlandı. Ulaşım altyapısında hasar tespiti kısa sürede yapıldı ve gerekli onarımlara başlandı.
Ekonomik Faaliyetler
Deprem bölgesindeki ekonomik faaliyetler de olumsuz etkilendi. Hükümet olumsuzlukları gidermek için adımlar attı. İlk olarak, hayvan kurtarma çalışmaları yapıldı ve salgın hastalık ihtimalini bertaraf etmek için ölen hayvanların gömülmesi çalışması yürütüldü. Açıkta kalan hayvanlar için 1.208 hayvan çadırı ve 3.324 branda dağıtıldı. Yem ihtiyacını karşılamaya yönelik olarak kuru yonca, silaj ve saman gibi yem kaynakları tedarik edildi.
Hayvanlarına bakamayacak durumda olan üreticilerin besilik hayvanları primli olarak satın alındı. Bu doğrultuda 700 büyükbaş ve 2.000 küçükbaş hayvan alımı yapıldı. Ayrıca 6.000 ton süt üreticiden alındı ve bölgedeki süt fabrikalarına taşındı. Bölgede 1 Mart 2023 tarihine kadar 46.805 ton odun dağıtıldı. Orman köylüleri ve kooperatiflerinin kredi taksitleri ertelendi.
Depremden zarar gören esnaf ve sanatkârların aldığı hazine faiz destekli kredi ödemeleri 6 aylığına faizsiz olarak ertelendi. Teminat yetersizliği nedeniyle kredi alamayan KOBİ’ler ve KOBİ dışı işletmeler için 350 milyar TL’lik Kredi Garanti Fonu paketi açıklandı.
Depremden olumsuz etkilenen turizm sektörü için de adımlar atıldı. Kültür ve Turizm Bakanlığı’ndan yapılacak her türlü işlem için alınan ücretlerin alınmamasına, cezaların iptal veya ertelenmesine, talep veya şikayet hâli hariç denetim işlemlerinin durdurulmasına ve yatırım belgelerinin uzatılmasına karar verildi.
Sosyal, Psikolojik Destek ve Sosyal Güvenlik
Depremden etkilenen kişilere psikolojik destek çalışmaları da başlatıldı. Bu doğrultuda deprem bölgesindeki 3.984 psikososyal destek personeli ve deprem bölgesi dışındaki iller de dahil edildiğinde 3.824 psikososyal destek personeli depremzedelerle toplam 1.220.744 görüşme gerçekleştirdi.
Deprem bölgesindeki sosyal yardımlaşma vakıflarına sadece depremzedeler için kullanılması amacıyla parasal kaynak aktarıldı. Deprem bölgesindeki engelli bireylere ödemeler yapıldı. Depremden etkilenen engelli ve yaşlıların gıda, tahliye, kurum bakımına alınma, tekerlekli sandalye, işitme cihazı vb. ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik girişimler yapıldı. Bölgedeki yaşlı, engelli ve kadın kurumlarında kalanlar, başka illerdeki kurumlara yerleştirildi. Suriyeli göçmenlerin kaldığı geçici barınma merkezlerinin sayısı 7’den 12’ye, bu merkezlerde kalanların sayısı 47 binden 88 bine çıkarıldı.
Deprem bölgesi valilikleri için yaklaşık 22.100 kişilik geçici gelir desteği sağlamayı amaçlayan Toplum Yararına Program kontenjanı tahsis edildi. Bunun için 1.6 milyar TL ödenek ayrıldı. Deprem dolayısıyla işsiz kalanlara, son 3 yıldaki prim günlerine bağlı olarak 6, 8 veya 10 aylık olmak üzere 3 bin ila 6 bin lira arasında değişen işsizlik maaşı bağlandı. Depremden etkilenen işyerlerinin işçi çıkarmamaları için sigortalılara çalışamadıkları dönem için gelir desteği sağlayan Kısa Çalışma Uygulaması başlatıldı. Bu uygulamanın şartlarını sağlamayan işçiler için ise nakdi ücret desteği sağlanması kararlaştırıldı. Sigortalı çalıştıran işyerlerinin prim ve diğer türlü borçlarının ödeme tarihleri ertelendi. Depremde hayatını kaybeden ve SSK’da 900 gün prim, Bağkur ve Emekli Sandığı’nda 1800 prim gün sayısı olanların yakınlarına aylık bağlanmasına karar verildi.*
Toplam Maliyet Tablosu
Son olarak Strateji ve Bütçe Başkanlığının hazırladığı toplam maliyet tablosunu özetlersek:
Toplam Maliyet Kalemleri Milyar $
Acil Harcama 6,8
Kamu Kesimi Hasar Tahmini 12,9
Özel Kesim Hasar Tahmini 11,8
Konut Zarar Tahmini 56,9
Ev İçi Eşya Maliyeti 3,1
Hafriyat Maliyeti + Konkasör 2,2
Özel Motorlu Araç Hasarı 0,3
Motorlu Taşıt Sigorta Ödemesi Maliyeti 0,1
Doğal Afet Sigorta Kurumu 1,9
Esnaf Gelir Kaybı 0,7
GSYH Çıktı Kaybı 6,9
Genel Toplam 103,6
Sonuç
Kahramanmaraş depremlerinin vurduğu ilk günlerde T.C. Hükümeti özellikle muhalefetin yönelttiği son derece ağır eleştirilerin hedefi oldu. Eleştiriler özet olarak iki farklı suçlamayı içerdi. İlk suçlama, hükümetin deprem bölgesi olan bu bölgede ve diğer bölgelerde, depreme dayanıklı inşaat yapımını denetlemek konusunda tedbirsizlik, hatta kayıtsızlık gösterdiğiydi. İkinci suçlama ise hükümetin deprem olduktan sonra özellikle kurtarma ve depremzedelere yardım konusunda yetersiz kaldığı, hatta beceriksiz olduğuydu.
Hükümetin deprem sonrasında medya kanalıyla kullandığı dilin ve yaydığı mesajların bu eleştirileri unutturmak ve eleştirilerin yanlışlığını göstermek amacını güttüğü iddia edilebilir. İlk olarak hükümet ve hükümet yanlısı medya Kahramanmaraş depremlerini istisnai büyüklükte felaketler olarak nitelemişlerdir. Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı’nın hazırladığı rapordan alıntılarsak: “Söz konusu depremler [Kahramanmaraş depremleri] toplamda 11 ilde büyük yıkımlara yol açmıştır. Bu depremler şiddet ve kapsadığı alan açısından bakıldığında yakın tarihte eşi benzeri olmayan felaketlerdir.”
Hükümet ve hükümet yanlısı medya böylelikle hükümetin ve hükümet partisinin kontrol ettiği yerel yönetimlerin deprem öncesi özellikle inşaat mevzuatını uygulama konusunda gösterilen tedbirsizlik ve kayıtsızlık suçlamalarını unutturmak, gözardı ettirmek yolunu seçmişlerdir.
Deprem sonrası hayat kurtarma ve depremzedelere yardım konusundaki yetersizlik ve beceriksizlik suçlamalarına gelince, bu yazıda tartışıldığı gibi alınan kapsamlı maddi tedbirlerle bu suçlamalar yanlışlanmaya çalışılmıştır. Alınan maddi tedbirlerin hükümet yanlısı medya tarafından duyurularak hükümetin bu konuda imkânları zorladığı ve alınması gereken her tedbiri aldığı mesajı verilmiştir. Bu mesajın belli bir gerçeğe tekabül edip etmediğini takip etmek elbette muhalefetin görevidir.
* “Depremzedelere verilecek sosyal destekler belli oldu.”, CNNTürk, 21 Şubat 2023.