Türk Dış Politikasının Anatomisi: 1995-2020, 10. Sayı
GİRİŞ
Bu çalışma, “Türk Dış Politikasının Anatomisi” başlıklı araştırma projemizde, Türk Dış Politikasının (TFP) onuncu ikili analizidir. Amacımız, 1995-2020 yılları arası Türk dış politikasının değişimini spekülatif açıklamalar içermeyen, veriye dayalı bir analizle ölçümlemektir. Bu analizde Türkiye’nin Suudi Arabistan ile ikili ilişkilerinin gelişimine odaklanacağız. Bunu yaparken genel bir bakış sağlamak için ilişkilerin nicel bir analiziyle başlayacağız. Ardından, iki ülke arasındaki ikili ilişkileri etkileyen dikkate değer olayları inceleyeceğiz.
VERİLER
Mevcut analizde, halka açık Lockheed Martin İleri Teknoloji Laboratuvarı’nın Entegre Kriz Erken Uyarı Sistemi (ICEWS) olay veri tabanındaki verileri kullanıyoruz. Bu serinin 1. sayısında metodolojiyi tartışmıştık.[1] Özetle, ICEWS, her bir gözlemin kimin (kaynak), neyi (eylem), kime (hedef), ne zaman (zaman) ve nerede (yer) yaptığına ilişkin ayrıntıları içeren ülkeler (yani Türkiye-Mısır) arasındaki yönlendirilmiş ikili etkileşimler hakkında bilgiler sunar. Daha sonra her etkileşime, etkileşim kategorisine bağlı olarak -10 ile +10 arasında değişen bir yoğunluk puanı atanır. Negatif etkileşim yoğunluğu puanları, çatışmayı ve pozitif etkileşim yoğunluğu puanları, iş birliğini ifade eder. Endeksleri oluşturmak için yoğunluk puanlarının aylık ve yıllık ortalamalarını hesaplıyoruz.
TÜRKİYE – SUUDİ ARABİSTAN İLİŞKİLERİ: GENEL BİR BAKIŞ
Türkiye, Suudi Arabistan ile ne sıklıkta etkileşime giriyor ve etkileşimlerinin doğası nedir? Sayı 1’de Suudi Arabistan’ın etkileşim sıklığına göre (19. sırada) Türkiye’nin ilk otuz ortağı arasında yer aldığını göstermiştik. Bu tarihler arasında ICEWS, Türkiye ile Suudi Arabistan arasında 660’ı kendine özgü etkileşimler olmak üzere 2310 gözleme sahiptir.[2] Bu sayı, Türkiye’nin toplam 186.255 etkileşiminin yüzde 1’inden biraz daha fazlasına tekabül eder. Aşağıdaki TABLO 3.1, Türkiye’nin Suudi Arabistan ve dünyanın geri kalanı ile yönlendirilmiş ikili etkileşim yoğunluğu puanlarının özet istatistiklerini karşılaştırmaktadır.
Tablo 3.1’deki özet istatistikler, genel etkileşimlerin özüne ilişkin iyi bir genel bakış sağlar. Türkiye ile dünya arasındaki 1.34’lük daha düşük ortalama yoğunluk puanı, Türkiye ve Suudi Arabistan arasındaki daha yüksek ortalama yoğunluk puanı 1.6’ya kıyasla, Türkiye’nin Suudi Arabistan ile ilişkilerinin, dünyayla olana göre ortalama olarak biraz daha iş birlikçi olduğunu göstermektedir. Bu fark, dağılımların şekillerinden yola çıkılarak niteliksel olarak da tespit edilebilir. Aşağıdaki Şekil 3.1 ve Şekil 3.2, olay yoğunluğu puan dağılımlarıdır. Her iki dağılımda da 0’ın solundaki herhangi bir değer, çatışmalı bir etkileşimi; sağdaki ise iş birlikçi bir etkileşimi gösterir. Ayrıca, dünya ile karşılaştırıldığında Suudi Arabistan’a yönelik etkileşimlerin ortalama yoğunluğunda istatistiksel olarak anlamlı bir farklılığı gösteren Tablo 3.2’ye basit bir ortalama farkı testinin sonuçlarını da dahil ediyoruz.
Türkiye ve Suudi Arabistan arasındaki ilişkilere özel olarak bakıldığında, Tablo 3.1’deki özet istatistikler, verilerin dağılımındaki medyan ve negatif çarpıklık göz önüne alındığında, iki ülke arasındaki iş birliği örneklerinin çatışma örneklerinden biraz daha fazla olduğunu göstermektedir.
Zaman içinde ikili etkileşimlerin sıklığındaki değişiklik nedir? Aşağıdaki Şekil 3.3, yıllara göre Türkiye’nin Suudi Arabistan’a yönelik hem iş birliği hem de çatışma başlatma sıklığını göstermektedir. Bu rakamın iş birliği veya çatışmanın büyüklüğünü dikkate almadığına dikkat edilmelidir. Şekil, üç aşamanın varlığını göstermektedir. 1995 ile 2002 arasındaki ilk aşama, etkileşim başlatmada düşük frekansla işaretlenmiştir. 2002 ve 2017’yi kapsayan ikinci aşama, işbirlikçi etkileşim başlatma sıklığında bir artış içeriyor. Bu süre zarfında, çatışma başlatma sıklığı düşük kalmaktadır. 2018 yılı, Suudi Arabistan’ın önde gelen gazetecilerinden Kaşıkçı’nın Türkiye’de öldürülmesi ve akabinde ilişkilerin bozulmasıyla üçüncü dönemin başlangıcıdır.
Etkileşim frekansının zaman aralıklarına ve yoğunluğa göre ayrıştırılması, bize daha fazla bilgi sunar. ŞEKİL 3.4, etkileşimlerin yıllık dağılımlarını göstermektedir. Alttaki dağılım, 1995 için ve en üstteki 2020 için değerleri gösterir. Her zaman olduğu gibi 0 tarafsız olaylara işaret ederken, 0’ın sağında yer alan tüm etkileşimler iş birliği örnekleri ve soldakiler ise çatışma örnekleri olarak sınıflandırılır. Minimum ve maksimum değerlere (10 ve -10) yaklaştıkça etkileşim yoğunluğunun büyüklüğü artar. Rakam, çoğu etkileşimin 0 işaretinin sağ tarafında yer almasıyla 2018 yılına kadar genel olarak sabit kalıyor. 2018 yılından sonra dağılımlar sola doğru kaymaya başlıyor. Şekil 3.5, belirli bir hükümet sırasında ilişkilerdeki değişimi göstermektedir.[3] Suudi Arabistan ile etkileşim sıklığı 59. ve 62. hükümetler arasında sabit ancak düşüktür. 63. hükümet, yalnızca en yüksek etkileşim sayısını değil, aynı zamanda ikili ilişkiler tarihindeki en yüksek gerilimi deneyimleyen 66. hükümete kadar etkileşim başlatmalarında kademeli bir düşüşe işaret etmektedir.
Devletler, muadillerinden aldıkları sinyallere aktif olarak tepki verirler ve dış politikalarını kendilerine göre ayarlarlar. Bu durumu yansıtan bir endeks, ikili ilişkilerdeki sinyallerin genel gelişimini anlamak için özellikle yararlı olabilir. Bu rapordaki en dikkate değer katkımız, Şekil 3.6’da sunduğumuz Türkiye ve Suudi Arabistan arasındaki ikili ilişkiler endeksidir.
Genel ikili ilişkiler endeksimizi çizmek için belirli bir ayda tüm etkileşimlerin basit bir aylık yoğunluk ortalamasını hesaplayarak başlıyoruz. Bu ortalamaların değerleri Şekil 3.6’da siyah noktalarla gösterilmektedir. Sıfırın üzerindeki bir nokta, ayın etkileşimlerinin iş birlikçi olduğunu gösterir ve aşağıdaki bir nokta ise bunun aksini gösterir. Ardından trend çizgilerine geçiyoruz. Yukarıya dönük eğilim çizgisi ikili ilişkilerde bir gelişme ve iş birliğinde bir artışa işaret ederken aşağı yönlü eğilim çizgisi, rengi ne olursa olsun, artan bir uyumsuzluğun göstergesidir. Önce kısa vadeli trendlere odaklanıyoruz ve altı aylık hareketli ortalamayı hesaplıyoruz. Bu çizgi, önceki altı ayı dikkate alan ortalama yoğunluk puanlarını gösterir ve ŞEKİL 3.6’da kırmızı çizgi ile temsil edilir. Bu eğilim çizgisi, iki ülkenin birbiriyle etkileşime girdiği kısa vadeli dalgalanmaları tanımlar. Son olarak, uzun vadeye dönüyoruz ve ŞEKİL 3.6’da mavi çizgi ile gösterilen, tüm aylık ortalamaların ortasına parametrik olmayan, yerel ağırlıklı bir düzleştirme çizgisi yerleştiriyoruz. Mavi çizginin etrafındaki gri bant, %95 güven aralığını gösterir. Bu çizgi, Türkiye ile Mısır arasındaki ikili ilişkilerin uzun vadeli evrimindeki eğilimi yansıtmaktadır. Yukarıdaki bulgulara paralel olarak çizgi, 1995 ile 2017 yılları arasında istikrarlı ve olumlu etkileşimler gösteriyor ve 2018’den sonra keskin bir düşüşe başlıyor.
TÜRKİYE–SUUDİ ARABİSTAN İLİŞKİLERİNDE BELİRLEYİCİ OLAYLAR:
Türkiye ile Suudi Arabistan arasındaki ilişkileri belirleyen önemli olaylar nelerdir? Bu bölümde, iki ülke arasındaki son 25 yılda ikili ilişkileri tanımlayan kilometre taşlarına odaklanıyoruz. Bireysel dönüm noktası etkileşimlerini filtrelemek için ICEWS yoğunluk değişkenini kullanıyoruz. ŞEKİL 4.1, ülkeler için bu olayların zaman çizelgesini özetlemektedir.
Demirel’in Suudi Arabistan ziyareti, 25-29 Ocak 1993
Türkiye Başbakanı Süleyman Demirel, Türkiye Devlet Bakanı Cavit Çağlar, Türkiye Dışişleri Bakanı Hikmet Çetin ve Türkiye Tarım Bakanı Necmettin Cevheri ikili ilişkileri geliştirmek için Suudi Arabistan’ı ziyaret ettiler.[4] [Kaynak]
Ortadoğu Barış Turu, 11 Ocak 2003
Başbakan Abdullah Gül ve Devlet Bakanı Kürşat Tüzmen, Suudi Arabistan, Suriye, Mısır ve Ürdün’ü ziyaret etti. Orta Doğu’da çatışma halinde olan farklı ülkeleri ziyaret ettiğine değinen Başbakan, “barış için aktif bir diplomasi yapıyoruz” dedi. [Kaynak]
Türk-Suudi İş Konseyi’nin kuruluşu, 11 Ekim 2003
Cidde’de Türk-Suudi İş Konseyi kuruldu. [Kaynak]
Karma Ekonomik Komisyon (JEC) Toplantısı, 4 – 6 Kasım 2003
Türkiye ve Suudi Arabistan Karma Ekonomik Komisyon 11. Toplantısını Ankara’da gerçekleştirdi. [Kaynak]
Türk-Suudi İş Konseyi’ne Destek, 18 Ocak 2004
Cidde’de düzenlenen TOBB-DEİK İş Konseyi yemeğine katılan Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, Türk ve Suudi iş insanlarına hitaben bir konuşma yaptı. Türkiye ile Suudi Arabistan arasındaki ekonomik ve ticari ilişkilerin geliştirilmesinde Türk-Suudi İş Konseyi’ne desteğini ifade etti. [Kaynak]
Siyasi İstişareler, 21 Nisan 2004
Suudi Arabistan Dışişleri Bakanı Prens Suud El Faysal, Türkiye Dışişleri Bakanı Abdullah Gül ve Başbakan Recep Tayyip Erdoğan’ı ziyaret etti. Taraflar, Ortadoğu politikalarına ilişkin siyasi istişareleri derinleştirme kararı aldı. [Kaynak]
Yönetici Düzeyinde Ziyaret, 9 Eylül 2005
Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, kırk yıl sonra 2006’da Suudi Kralı’nın Türkiye ziyaretine zemin oluşturan Suudi Arabistan’a resmi bir ziyarette bulunmak üzere Cidde’ye gitti. [Kaynak]
Suudi Kralı’nın 40 Yıl Sonra Türkiye ziyareti, 8 Ağustos 2006
Suudi Arabistan Kralı Abdullah Bin Abdulaziz Al Suud, Türkiye Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer’in davetlisi olarak kırk yıl sonra ilk kez Türkiye’ye resmi bir ziyarette bulundu. Dışişleri Bakanı ve Başbakan Yardımcısı Abdullah Gül de Kral Abdullah’ı karşıladı. Suudi Arabistan Kralı Abdullah bin Abdulaziz’in ziyareti, iki ülkenin ekonomik ilişkilerini güçlendirmek ve Arap yatırımcıları Türkiye’ye çekmek için önemli bir fırsat olarak yorumlandı. [Kaynak]
İçişleri Bakanları Toplantısı, 15 Eylül 2006
İçişleri Bakanı Abdülkadir Aksu, Irak’a komşu ülkeler İçişleri Bakanları Toplantısı’na katılmak üzere Suudi Arabistan’a gitti. Görüşmede Irak’ın güvenliği ve Türkiye’nin Ortadoğu’daki güvenlik yaklaşımları masaya yatırıldı. [Kaynak]
Cidde Ekonomik Forumu, 23 Şubat 2007
Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, Cidde Ekonomik Forumu’na katılmak üzere Suudi Arabistan’ı ziyaret etti. Forumda, Türkiye’nin Ortadoğu’daki bölgesel sorunlara yaklaşımı ve Türk-Arap Dünyası’nın ekonomik ilişkileri ele alındı. [Kaynak]
Suudi Arabistan Kralı Türk Devleti Şeref Madalyasını Aldı, 10 Kasım 2007
Türkiye Cumhurbaşkanlığı’nda düzenlenen törenle Suudi Arabistan Kralı Abdullah Bin Abdulaziz Al Saud’a Türkiye Cumhuriyeti Devlet Şeref Madalyası takdim edildi. Taraflar, ayrıca iki ülke arasında “Çifte Vergilendirmeyi Önleme ve Vergi Kaçakçılığına Engel Olma” konulu anlaşmaya da imza attı. [Kaynak]
Suudi Arabistan Tarım Arazisi Yatırım Fonu, 26 Ağustos 2008
Suudi Arabistan’ın yurtdışında tarım arazisi satın almak için yaklaşık 535 milyon dolarlık bir fon kurmayı planladığı bildirildi. Suudi yetkililer, bu fonun Türkiye, Sudan ve Pakistan’da tarım arazisi satın alacağını açıkladı. [Kaynak]
Gazze Üzerine, 30 Aralık 2008
Başbakan Erdoğan, Gazze’deki saldırıları ele almak için Ocak ayında Suudi Arabistan Kralı Abdullah ile Riyad’da bir görüşme ayarladı. [Kaynak]
Sağlık İşbirliği Memorandumu, 22 Nisan 2008
Türkiye Büyük Millet Meclisi, “Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı ile Suudi Arabistan Krallığı Sağlık Bakanlığı Arasında Sağlık Alanında Mutabakat Zaptı”nı onayladı. [Kaynak]
Riyad’a Yönetici Düzeyinde Ziyaret, 3 Ocak 2009
Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, Suudi Arabistan Kralı ile Riyad’da bir araya geldi. Dışişleri Bakanı Ali Babacan, Kral Abdullah’ın Başbakan Erdoğan onuruna verdiği yemeğe katıldı. [Kaynak]
Suudi Arabistan Deniz Kuvvetleri Ziyareti, 2009
Suudi Arabistan Deniz Kuvvetleri Komutanı Koramiral Fahd bin Abdullah Bin Muhammed Al-Suud ve Şura Konseyi Başkanı Abdullah Bin Muhammed Bin İbrahim Al-Sheikh Türkiye’yi ziyaret etti. [Kaynak]
“Kral Faysal Uluslararası Ödülü”, 9 Mart 2010
Kral Faysal Vakfı tarafından verilen “Kral Faysal Uluslararası Ödülü”nü Başbakan Recep Tayyip Erdoğan aldı. [Kaynak]
Enerji Politikası Koordinasyonu Tartışması, 9 – 12 Şubat 2012
Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanı Taner Yıldız, Suudi Arabistan Petrol ve Maden Kaynakları Bakanı Ali İbrahim el-Naimi ile Suudi Arabistan’da bir araya geldi. İki ülke arasında olası enerji politikası koordinasyonu ele alındı. [Kaynak]
Erdoğan’ın Suriye Konusunda Çabaları, 10 Nisan 2012
Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, Arap dünyasında Suriye konusunda farkındalığı artırmak için Suudi Arabistan’ı ziyaret etti. [Kaynak]
Polipropilen Fabrikası Yatırımı, 30 Nisan 2012
Suudi Arabistan Gelişmiş Petrokimya Şirketi, yerel bir Türk şirketi ile ortaklaşa Türkiye’de bir polipropilen üretim tesisi kuracağını duyurdu. [Kaynak]
Türk-Arap İşbirliği Forumu, 1 Aralık 2012
Dışişleri Bakanı Davutoğlu, Arap Birliği Genel Sekreteri Nebil el-Arabi ve 15 ülkenin bakanları Türk Arap Forumu’nda bir araya geldi. Görüşmelerde taraflar arasında güvenlik ve ekonomi alanında istişarelerde bulunuldu. [Kaynak]
Savunma Sektörü İşbirliği Anlaşması, 21 Mayıs 2013
Türkiye ve Suudi Arabistan Dışişleri Bakanları arasında Savunma Sanayii İşbirliği Anlaşması imzalandı. [Kaynak]
Irak’ta Mezhepsel Çatışmanın Önlenmesi Hakkında, 18 Haziran 2014
Dışişleri Bakanı Ahmet Davutoğlu, Cidde’de düzenlenen İslam İşbirliği Teşkilatı Dışişleri Bakanları Konseyi 41. Toplantısına katıldı. Dışişleri Bakanı Davutoğlu, Irak’ta mezhep çatışmasının önlenmesi için İslam dünyasının ortak çağrı yapmasını istedi. [Kaynak]
Savunma İşbirliği Üzerine, 13 Nisan 2015
Suudi Arabistan Savunma Bakanı Prens Muhammed bin Salman bin Abdülaziz, Türkiye Savunma Sanayii Müsteşarı İsmail Demir ve beraberindeki heyeti kabul etti. Görüşmede “bölgedeki son gelişmeler ve iki ülke arasındaki askeri işbirliğini geliştirmenin yolları” ele alındı. [Kaynak]
Suudi Mahkemesi Türk Vatandaşlarını İdam Cezasıyla Yargıladı, 5 Aralık 2016
Suudi Arabistan’da yaşayan 18 Türk vatandaşı uyuşturucu bulundurmaktan idam cezasıyla yargılandı. [Kaynak]
Filistinlilerin Desteklenmesi Üzerine, 27 Aralık 2017
Başbakan Binali Yıldırım, Filistin meselesini görüşmek üzere Suudi Kralı ile bir araya geldi. Taraflar, Filistinlilerin haklarının korunması için İslam dünyasının birlik içinde hareket etmesi gerektiğini belirtti. Taraflar, BM Genel Kurulu’nda kabul edilen kararın uluslararası toplum için güçlü bir mesaj olarak kaydedildiğini de vurguladı. [Kaynak]
Cemal Kaşıkçı’nın Öldürülmesi, 2 Ekim 2018
Suudi gazeteci Cemal Kaşıkçı, Suudi Arabistan’ın İstanbul Başkonsolosluğu’nda öldürüldü. Cumhurbaşkanı Erdoğan, Türkiye’nin Kaşıkçı davasına ışık tutmaya çalışacağını ve gerekirse Türkiye’nin Birleşmiş Milletler’i devreye sokarak konuyu uluslararası kamuoyunun gündemine taşıyabileceğini belirtti. [Kaynak]
Arama Emri, 8 Ekim 2018
Türkiye, Suudi Arabistan’ın İstanbul Başkonsolosluğu’ndan kayıp Suudi gazeteci Cemal Kaşıkçı için arama emri istedi. Türkiye Dışişleri Bakan Yardımcısı Büyükelçi Sedat Önal, Suudi Arabistan Büyükelçisini davada işbirliği yapmaya davet etti. [Kaynak]
Kaşıkçı Suikastı, 20 Ekim 2018
Suudi Arabistan, Kaşıkçı’nın İstanbul’daki Suudi Arabistan Konsolosluğu’nda öldürüldüğünü kabul etti. [Kaynak]
Suudi Arabistan’ın Türkiye Turizmi Boykotu, 11 Temmuz 2019
Suudi Arabistan, Türkiye’nin Cemal Kaşıkçı’nın öldürülmesini aydınlatmak için soruşturmalarından sonra Türkiye’ye bir turizm boykotu çağrısında bulundu. [Kaynak]
Suikastla ilgili Washington Post Yazısı, 29 Eylül 2019
Türkiye Cumhurbaşkanı Erdoğan, Washington Post için Kaşıkçı hakkında bir makale yayınladı. Kaşıkçı için adaletin ancak ulusal ve uluslararası mahkemelerin vereceği kararlarla sağlanacağına inandığını belirtti. [Kaynak]
[iheu_ultimate_oxi id=”30″]
[1] Lautenschlager, Jennifer, Steve Shellman, and Michael Ward. 2015. “ICEWS Event Aggregations.” Harvard Dataverse V3.
[2] Önemli olaylar, veri setinde tekrarlara yol açan birden fazla haber ajansı tarafından verilir.
[3] Zaman dilimimizde on beş hükümet var. Bu hükümetlerin görev süreleri şöyledir: 30 Ekim 1995’ten 6 Mart 1996’ya kadar 52. Türkiye Hükümeti; 53. Türkiye Hükümeti, 6 Mart 1996 – 28 Haziran 1996; 54. Türkiye Hükümeti, 28 Haziran 1996 – 30 Haziran 1997; 55. Türkiye Hükümeti, 30 Haziran 1997’den 11 Ocak 1999’a kadar; 56. Türkiye Hükümeti, 11 Ocak 1999 – 28 Mayıs 1999; 57. Türkiye Hükümeti, 28 Mayıs 1999’dan 18 Kasım 2002’ye kadar; 58. Türkiye Hükümeti, 19 Kasım 2002 – 12 Mart 2003; 59. Türkiye Hükümeti, 14 Mart 2003 – 29 Ağustos 2007; Türkiye’nin 60. Hükümeti, 29 Ağustos 2007’den 6 Temmuz 2011’e kadar; 61. Türkiye Hükümeti, 6 Temmuz 2011 – 29 Ağustos 2014; 62. Türkiye Hükümeti, 29 Ağustos 2014 – 28 Ağustos 2015; 63. Türkiye Hükümeti, 28 Ağustos 2015 – 24 Kasım 2015; Türkiye 64. Hükümeti, 24 Kasım 2015 – 24 Mayıs 2016; 65. Türkiye Hükümeti, 24 Mayıs 2016 – 9 Temmuz 2018; 10 Temmuz 2018’de devam eden Türkiye’nin 66. Hükümeti. Kısa iktidar dönemi göz önüne alındığında 51. Hükümeti 52. Hükümetin bir parçası olarak verilere dahil ediyoruz.
[4] Bu makalenin verileri 1995 öncesini içermemektedir. Öte yandan Demirel’in 1993 yılında Suudi Arabistan’a yaptığı ziyaretin ardından Türkiye, 2005 yılına kadar resmi olarak Suudi Arabistan’ı ziyaret etmemiştir. Analistler bu bilgiyi gerekli gördüğü için bu veri analize dahil edilmese de rapora eklenmiştir.
Fotoğraf: Abdulla Bin Talib