1999 yılı, sinemanın seyrüseferi açısından bir miladı temsil ediyor. O yıl vizyona giren The Matrix, Wachowski Kardeşler’in yönetiminde, hem sinemanın görsel dilini hem de popüler kültürün felsefeyle kurduğu ilişkiyi sonsuza dek değiştirdi desek abartmış olmayız sanırım. İlk bakışta siyah deri paltolar, havada donan mermiler ve dijital kod yağmurlarıyla dolu bir aksiyon filmi gibi görünüyordu. Ama alt metninde, çok daha derin bir soru yankılanıyordu: “Gerçek nedir?”
Matrix’in bu soruyu yalnızca sormakla kalmayıp tüm bir kuşağın kimlik arayışına dönüştürmesi, onu sinema tarihinde benzersiz bir yere yerleştirdi. Yirmi beş yıl sonra bile hâlâ sanatta, modada, felsefe derslerinde ve sosyal medyada yaşamasının nedeni, sadece ortaya koyduğu teknik yenilik değildi şüphesiz, bundan daha fazla gösterdiği düşünsel cesaretti. Çünkü Matrix, felsefeyi eğlenceli hale getiren, bunu yaparken de hem “cool” hem “derin” olmayı başaran çok az filmden biriydi.
Peki, Matrix’i bu kadar sevmemizin asıl nedeni neydi? Neden Neo’nun uyanışı hâlâ bizi bu kadar etkiliyor? Bu sorunun yanıtı iki paralel hat üzerinde yatıyor muhtemelen: Platon’un Mağara Alegorisi ile Star Wars’ın kahraman yolculuğu arasında. Matrix, felsefenin soğuk soyutluğunu popüler mitolojiyle birleştiren ilk büyük sinemasal sentezdi belki de. Bu yüzden hepimizi çarpmıştı.
Platon, Devlet’in yedinci kitabında bir alegori anlatır: Mağaranın içinde doğmuş insanlar, yalnızca duvardaki gölgeleri görür ve gölgelerin ardındaki gerçeklikten habersiz yaşarlar. Gerçekliğin yalnızca silik bir yansımasıyla yetinen bu insanlar, zincirlenmiş olmalarına rağmen durumlarının farkında değildir. Bir gün içlerinden biri zincirlerini kırar, güçlükle dışarı çıkar ve ilk kez güneş ışığının parlaklığıyla yüzleşir. Gerçeğin aydınlığı önce gözlerini kamaştırır, fakat yavaş yavaş asıl varlıkların, gölgelerin kaynağının ne olduğunu kavrar. Bu keşfin ardından mağaraya geri dönüp gördüklerini anlatmaya çalışır, ama karanlığa alışmış insanlar, onun anlattıklarını ya akıl almaz bulur ya da reddeder.
Neo’nun hikâyesi, bu alegorinin 21. yüzyıl versiyonudur. Matrix’in dijital mağarasında yaşayan insanlar, kodlardan oluşan bir dünyanın gölgeleriyle yetinirler. Morpheus’un “gerçek dünya”ya daveti, Platon’un filozofunun zincirlerini kırmasına denktir. Neo kırmızı hapı seçtiğinde, yalnızca Matrix’ten değil, cehaletin konforundan da vazgeçer. Bu sahne, sinema tarihinin en simgesel anlarından biri olacaktır, çünkü o andan sonra hepimiz o kırmızı hapla yüzleşiriz. Gerçeği bilmek mi, huzur içinde aldanmak mı?
Hakikatin çölü ile kırmızılı kadın arasındaki bu ikilem aşılması zor bir duvar gibidir. Kırmızılı Kadın figürü ise Lacan’ın “arzu nesnesi” (objet petit a) kavramını çağrıştırır; o, hakikate giden yolu saptıran, simülasyonun içinde kalmayı cazip kılan bir sapmadır. Matrix’in felsefi gücü buradan gelir, aksiyonun kalbinde epistemolojik bir ikilem vardır. Wachowski’ler Platon’un iki bin yıllık sorusunu siberpunk bir geleceğe taşırken, sadece bir uyanış hikâyesi anlatmazlar, bizlere bilginin bedelini de hatırlatırlar.
Platon’un idealar dünyası, Matrix’in “gerçek dünya”sında hayat bulur. Morpheus’un, zihin hapishanesinden kurtuluş öğretisi, modern bir filozof-kral manifestosu gibidir. Filmdeki “There is no spoon” sahnesi ise Platon’un idealarının mutlaklığına meydan okumaktadır adeta, çünkü Matrix’te madde bile zihnin ürünü olabilir. Sonuçta Neo, mağaradan çıkan insanın modern temsilidir. Yalnız, sorgulayan, dijital zincirlerini kırmaya çalışan bireydir o.
Ama Matrix yalnızca bir felsefe filmi değildi, aynı zamanda çağdaş mitolojinin yeniden doğuşuydu. Bu açıdan, 1977’deki Star Wars ile akraba sayılabilir. Her ikisi de Joseph Campbell’ın Kahramanın Sonsuz Yolculuğu adlı eserinde ortaya koyduğu modele dayanmaktadır. Bu modele göre, sıradan ve çoğu zaman kendi potansiyelinin farkında olmayan kahraman, gündelik yaşamın sınırlarını aşarak gizli, büyülü ya da bilinmeyen bir dünyayla yüzleşmeye çağrılır. İlk başta bu çağrıyı reddetse bile, zamanla karşısına çıkan bilge bir mentor tarafından yönlendirilir, korunur ve eğitilir. Ardından kahraman, kendi içsel gücünü keşfetmesini sağlayan bir dizi sınavdan, engelden geçer. Her bir sınav onu dönüştürür, zayıflıklarını törpüler ve özünde kim olduğunu anlamasına yardımcı olur. Yolculuğun sonunda ise başlangıç noktasına geri döner, fakat artık eskisi gibi değildir, başka biri olmuştur. Kazandığı bilgelik, güç veya içgörü ile hem kendisini hem de ait olduğu toplumu dönüştürme kapasitesine sahip yeni bir kişi hâline gelmiştir. Campbell, bu döngüyü kültürler arası mitlerde tekrar eden evrensel bir insan deneyimi olarak yorumlar.
Luke Skywalker’ın Tatooine’den çıkışıyla Neo’nun Matrix’ten uyanışı aynı arketipsel hattı izler. Obi-Wan Kenobi’nin “Güç seninle olsun” öğüdü, Morpheus’un “İnan, Neo” çağrısıyla benzerdir. Ancak aralarındaki fark, zamanın ruhudur (zeitgeist). Star Wars umut ve topluluk üzerine kuruluyken, Matrix bireysel kimlik ve varoluş krizi üzerinde hareket eder. 1977’de Star Wars, Soğuk Savaş’ın karanlığında ışığı arayan bir mitoloji sunmuştur izleyicilere. Darth Vader’ın karanlık maskesi ise totaliter rejimlerin baskısını sembolize eder. 1999’da Matrix ise dijital çağın belirsizliğinde “hakikat” arayışını anlatır. Luke’un savaştığı düşman dışsaldır: İmparatorluk. Neo’nun düşmanı ise sistemin ta kendisi, yani görünmez bir düzendir: makineler.
Ancak tüm bunların yanında Matrix’in başarısı, bu mitolojik mirası tersine çevirmesinde yatmaktadır aslında. Wachowski’ler klasik kahraman yolculuğunu alıp, onu “meta” hale getirmişlerdir. Yani film, kendi anlatısının farkında olan bir filmdir. Bu yönüyle Brecht’in epik tiyatrosuna bir selam çakar adeta. Matrix, sinemanın dramatik yanılsamasını kırarak Brecht’in tiyatroda amaçladığı şeyi yapar; izleyiciyi büyüden uyandırıp içinde yaşadığı toplumsal yapının sorgulayıcısı kılar onu. Neo yalnızca kurtarıcı değil, aynı zamanda seyircinin aynasıdır. Biz de Matrix’i izlerken sistemin bir parçası olduğumuzu fark ederiz hep birlikte.
Sinematografik olarak da iki film arasındaki paralellik dikkat çekicidir. Matrix’in bullet time’ı Star Wars’ın ışın kılıçları kadar ikonik hale gelmiştir. Luke’un güç kullanımıyla Neo’nun Matrix kodlarını manipüle etmesi aynı arketipsel yetkinleşme anını temsil eder. Ancak Matrix, bu gücü içe çevirecek dışsal düşmanları değil, algının sınırlarını aşmak gerektiğini ortaya koyacaktır.
İki filmde de Mesih anlatısının arketipsel unsurları çok belirgin bir şekilde vardır. Her iki seride de kahramanın seçilmişlik miti, kaderin çağrısına yanıt verme süreci, dönüşüm yolculuğu ve nihai fedakârlık gibi kadim motifler dikkat çekici biçimde işlenir. Bu sayede filmler, yalnızca modern bilimkurgu örnekleri olmaktan çıkıp insanlık tarihinin ortak mitolojik mirasına göndermeler yapan derinlikli anlatılara dönüşür.
Matrix, sinema tarihindeki birçok filmden daha kalıcı bir kültürel etki bırakacak, çünkü hem bir görsel dil hem de bir düşünme biçimi yaratacaktır. Yeşil kod yağmuru, güneş gözlükleri, uzun deri paltolar ve yavaşlatılmış kurşun sahneleri 2000’lerin başında hemen her medya biçiminde taklit edilecekti. “Bullet time” yalnızca bir efekt değil, bir çağın zamansal algısının metaforu haline gelecekti. Her şey hızlanırken, bir anlığına zamanı durdurup “gerçeğe bakmak” böylece mümkün olacaktı belki de.
Matrix’in bu kadar popüler olmasında, zamansal bir avantaj da yok değildi elbet. İnternet çağının doğuşuyla eşzamanlıydı. İnsanlar henüz sosyal medyayı keşfetmemişti ama “dijital kimlik” kavramı yükseliyordu. Neo’nun ikili hayatı, gündüz ofis çalışanı, gece hacker, aslında 21. yüzyıl bireyinin önsezili başarılı bir portresiydi. Hepimiz iki hayat yaşayacaktık: biri ekranda, diğeri fiziksel dünyada. Film bu ikiliği tam kalbinden yakalıyordu. İnsanı veriye indirgeyen bir dünyada, özgür iradenin hâlâ mümkün olup olmadığı sorgulanıyordu.
Bu filmin bu kadar sevilmesinin ardında tüm bunların yanında elbet birçok başarılı numara da yok değildi. Wachowski’ler ağır kavramları (gerçeklik, özgürlük, simülasyon, öz-bilinç) Hollywood anlatısının içine, izleyiciyi sıkmadan yerleştirmişlerdi. Morpheus’un “Gerçek nedir?” sorusu, Descartes’ın “düşünüyorum, öyleyse varım”ını yeniden yazmak gibi değil miydi? Neo’nun kimlik arayışı, Sartre’ın özgürlük tanımına denk düşmüyor muydu? İnsan özgürlüğe mahkûmdu. Matrix, bu düşünceleri bir felsefe dersine çevirmeden, onları görsel metaforlarla bezemişti. Ve kullandığı semboller o kadar güçlüydü ki, filmin kavramları günlük dile yerleşecekti. Bugün “kırmızı hap” kavramı, ideolojik ya da psikolojik uyanışı anlatmak için hâlâ kullanılmakta, kimi zaman politik tartışmalarda bile.
Ama belki de filmin en büyük başarısı, izleyiciye doğrudan şunu hissettirmesiydi “Eğer sistem sahteyse, onu sorgulama gücün var.” Bu, felsefeyi soyut bir tartışmadan çıkarıp kişisel bir deneyime dönüştüren bir yaklaşımdır. O yüzden Matrix’i sevmek, aslında kendi sözde uyanış hikâyemizi sevmektir. Star Wars, bizi uzak bir galaksiye götürmüştü. Matrix, tam tersine bizi kendi zihnimizin içine çekti. Biri yıldızlarda umut ararken, diğeri bilinçte özgürlük aradı. Biri çocukluğun mitiydi, diğeri yetişkinliğin varoluşu. Ve biz ikisini de çok sevdik çünkü her biri kendi çağının özlemini dile getiriyordu.
Belki de Kırmızılı Kadın, Matrix’in en insani karakteriydi, çünkü o, bizi uykuda tutan sistemin değil, uyanışın eşiğindeki arzunun simgesiydi. Neo için bir dikkat dağınıklığı gibi görünen bu figür, aslında hakikatin bedelini hatırlatıyordu: Gerçeğe yaklaşmak, arzunun yanılgısını aşmaktan geçer. O kırmızılı siluet, kodların içinde bir tuzaktı ama aynı zamanda özgürlüğün ilk kıvılcımıydı. Ve biz, her seferinde o kadına bir kez daha bakarken, aslında kendi uykumuza geri dönüp dönmemeye karar veriyorduk.