[voiserPlayer]
Yarını belirleyecek olan muhalefet partileri güncel anketlerde %60 çoğunluğa ulaşmış durumda. Buradan da aldıkları güçle 2018 yılından bu yana Türkiye’yi buhrana sokan Türk Tipi Başkanlık Sistemi’ni, nam-ı diğer Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’ni kaldırıp yerine Türkiye gerçeklerine uygun bir sistem getirmeye çalışmaları yapıyorlar. Gelecek seçimin referanduma dönüşebilmesi için ortak aday, tek ittifakın yanında ortak hedef de bu anlamda propagandanın önemli ayaklarından birini oluşturacak.
Yeni sistem önerilerinde kurumsal ilk açıklamalar Gelecek Partisi ve İYİ Parti tarafından yapıldı. Son açıklama ise DEVA Partisi’nden geldi. HDP resmi bir açıklama yapmadı ancak Selahattin Demirtaş köşe yazısı ile önerilerini dile getirdi. Türkiye’nin Rusya tipi otoriter bir sisteme geçmemiş olmasında muhalefette yer alan sağ partilerin rolü büyük. Bu sebeple alternatif sistem önerilerinin de ilk olarak bu partiler tarafından yapılması, ayakta kalmaya çalışan demokrasimiz için ayrıca olumlu. CHP, HDP ve Saadet Partisi’nden henüz resmî açıklama gelmedi ancak ayrıntılar içeren haberler, kulisler gündemde çokça yer aldı. Bunun yanında bir de IstanPol’ün hazırladığı “Türkiye İçin Yeni Bir Hükümet Sistemi” çalışması da ayrıca önemli. Ancak parti önerisi olmaması sebebiyle bu yazıda yalnızca atıfla yetinilmiştir. Bu monografide, yapılan tüm resmi öneriler bir arada değerlendirilecek, benzer ve farklı yanları ile ortak bir öneri getirilmesinin mümkün olup olmadığı başlıklar halinde incelenecektir. Yazının uzamaması adına detaylara değinilmemiştir.
TBMM
Gelecek Partisi ve HDP (Selahattin Demirtaş) önerilerinde yüzde 10 barajını tamamen kaldırmayı öneriyor. Gelecek Partisi ve DEVA Partisi önerisi torba kanun yapma imkanını ortadan kaldırıyor. TBMM denetleme araçlarının etkin kullanımının yolunu yeni Tüzük ile açıyor.
İYİ Parti önerisinde seçim barajı yüzde 5 seviyesine iniyor. DEVA Partisi önerisinde ise temsil oranı göz önünde bulundurularak makul seviyeye indirilmesi yer alıyor. “Seçim döneminin başlangıcında Adalet, İçisleri ve Ulaştırma Bakanları görevden çekilecek ve yerlerine seçim dönemi boyunca görev yapacak olan, milletvekili seçilme yeterliliğine sahip, herhangi bir siyasi parti üyesi olmayan bağımsız kişiler arasından Cumhurbaşkanınca atanacaktır” önerisi yer alıyor.
HDP (Selahattin Demirtaş) önerisinde siyasi partiler kanununda yapılacak değişiklikle kadın temsilinin yüzde 50 olması için yüzde 50 milletvekili adayının kadın olarak gösterilmesi gerektiğini belirtiyor. Bu öneri aynı şekliyle DEVA Partisi önerisinde de yer alıyor. Seçim barajının tamamen kaldırılması gerektiği ve Türkiye Milletvekilliği sistemi getirilerek yüzde 1 oy almış her partinin mecliste temsil edilmesi gerektiğini dile getiriyor. Ayrıca denetleme ve oy kullanma (kanun önerilerinde) gibi hakların vatandaşlar tarafından akıllı telefon ya da online platformlarda yapılması gerektiğini öneriyor. Milletvekillerinin Sayıştay denetiminde sahip olacağı belgeler gibi milli güvenliği tehlikeye sokacak belgeler hariç olmak üzere kamuoyunu aydınlatmak adına istediği belgeyi, kurumu inceleyebilmeli önerisinde bulunuyor.
İYİ Parti, Gelecek Partisi, HDP (Selahattin Demirtaş) ve DEVA Partisi ortak önerisinde kanunlar yapılırken sivil toplumun doğrudan etkin olarak yer alması bulunuyor. Ayrıca partiler ortak olarak Siyasi Partiler Kanunu ve TBMM içtüzüğünün değişmesi gerektiğini öneriyor.
Cumhurbaşkanı
İYİ Parti, Gelecek Partisi ve HDP (Selahattin Demirtaş) önerilerinde Cumhurbaşkanı meclis tarafından seçilecek. DEVA Partisi dahil partilerin tamamı ise Cumhurbaşkanı’nın partisi ile ilişkisinin kesileceğini öneriyor. Seçimleri ise Gelecek Partisi önerisinde önceden belirleme yaparak önce nitelikli sonra salt çoğunluk ve en son en çok oyu alan aday olacak şekilde (TBMM Başkan Seçimim gibi) yer alıyor. İYİ Parti bunu Anayasa yapım zamanı partilerin ortak kanaatine bırakmış ve halk oyunun istenmesi durumunda halk oyu da olabileceğine ilişkin kapıyı açık bıraktığı anlaşılıyor. Partiler tarafından mutabık kalınan noktalardan biri ise Cumhurbaşkanı’nın tarafsız, yetkisiz ve sorumsuz kılınması. Cumhurbaşkanı, Gelecek ve DEVA Partisi önerisinde 7 yıl, İYİ Parti önerisinde 6 yıl için nitelikli çoğunlukla seçilecektir. Her öneriden anlaşıldığı şekli ile Cumhurbaşkanlığı seçimleri 4-5 yıl yapılan meclis seçimleriyle birlikte yapılmayacak ve bir kez seçilebilecektir. İYİ Parti ayrıca Cumhurbaşkanı görevi yapan kişinin aktif siyasete dönmesini yasaklamıştır. Partilerin ortak kanaati, Cumhurbaşkanı’nın icraî bir yetkisi olmaması; verdiği tüm kararları, başbakan ve ilgili bakanın karşı-imzasına (İYİ Parti’de üçlü kararname, DEVA Partisi veto yetkisini kaldırıyor) tâbi kılınması şeklinde. İYİ Parti teklifinde yargı organlarına atamada TBMM ile orantılılık durumu Cumhurbaşkanı’na getirilmiştir. Yani Cumhurbaşkanı’nın atamaları her halükarda TBMM’den az olacaktır. DEVA Partisi ise bütün atamalarda TBMM’yi güçlendirmiştir.
Hükümet
İYİ Parti, Gelecek Partisi, HDP (Selahattin Demirtaş) ve DEVA Partisi önerisinde ortak olarak Başbakan ve Bakanlar Kurulu bulunuyor. Bütün önerilerde Cumhurbaşkanının temsili görevler bulunurken icrai görevleri ise Bakanlar Kurulu’na veriliyor. Aynı şekilde bütün önerilerde icraî yetkiler, Başbakan ve ilgili Bakan’ın karşı-imzasına (İYİ Parti üçlü kararname, DEVA Partisi Cumhurbaşkanı’nın veto yetkisini kaldırıyor) tâbi kılınıyor. Gelecek Partisi önerisinde karşı-imza kuralı aracılığıyla Cumhurbaşkanı’nın göreviyle ilgili suçlarından doğan cezaî sorumluluk, Başbakan ve ilgili bakan tarafından üstleniliyor. Diğer partilerin önerisinde de Bakanların sorumlulukları benzer şekilde artırılıyor. İYİ Parti koalisyonun kurulma şartını bir protokole bağlamış ve bütün partilerin önerisinde güvenoyunda salt çoğunluk, hükümet düşürmede nitelikli çoğunluk aranıyor. Ayrıca partilerin ortak önerisi yapıcı güvensizlik oyu ile hükümet düşürmek isteyen partiler Başbakanı ve Bakanları hazır şekilde gen soru mekanizmasını birleştirip salt çoğunlukla devam ediyor. Bu şekilde hükümet düştükten sonra yeni Başbakan arama krizlerinin önüne geçilmiş oluyor. İYİ Parti bakanları tek tek ve kolektif bir şekilde sorumlu tutuyor.
Yargı
İYİ Parti ve Gelecek Partisi önerisinde Hâkimler ve Savcılar Kurulu özerk bir yapıya kavuşturuluyor. HDP (Selahattin Demirtaş) ve DEVA Partisi önerisinde ise Hakimler Kurulu ve Savılar Kurulu ayrılıyor. İYİ Parti önerisinde HSK ve diğer Anayasal kurumlara üye seçimini nitelikli çoğunluğa bağlanıyor. Partilerin ortak önerisi HSK kararlarının yargı denetimine tâbi kılınması şeklinde. Gelecek Partisi ve HDP (Selahattin Demirtaş) önerilerinde hukuk fakültelerinin yapısının değiştirilip mezuniyet sınavı, baro sınavı ya da lisans ön koşulu getirilebileceği yer alıyor. İYİ Parti ve DEVA Partisi önerisinde çoklu Baro kaldırılıyor. Partilerin ortak önerisi Hakimlik Savcılık sınavı mülakatı kaldırılıp özel sınavlarla liyakat denetimi. HDP (Selahattin Demirtaş) önerisinde ise sınav yetkisi Adalet Bakanlığı’ndan alınıp Hakimler Kurulu ve Savcılar Kurulu’na veriliyor. Gelecek Partisi önerisinde AYM’ye başvuru hakkının TBMM’de temsilcisi bulunan bütün siyasi partilere verilmesi gerektiği yer alıyor. Ayrıca partilerin ortak önerisinde HSK kararları yargı denetimine açık olup plüralist bir yapı halini alması yer alıyor. İYİ Parti ve HDP (Selahattin Demirtaş) önerisinde adli kolluk sisteminin kurulması yer alıyor. İYİ Parti HSK önerisinde ise üye sayısı 15’e düşürülüp 3’ü Cumhurbaşkanı tarafından (biri kadın olmak zorunda), diğerleri yine birer kadın olmak şartı ile Yargıtay, Danıştay, YÖK (yeni kurum), TBB tarafından seçilecektir. DEVA önerisinde ise üyelerin yarısı TBMM tarafından seçiliyor. Bakanlık ise HSK’de gözlemci olacak. Üyeler 5 yıl için seçilip yeniden seçilemeyecektir. Üye sayısı 17’ye çıkarılıyor, görev süresi 9’a iniyor ve Cumhurbaşkanı yalnızca 3 üye atayabiliyor. Yine en az bir tanesi kadın olmak şartı ile Yargıtay, Danıştay, YÖK (yeni kurum), TBB ve TBMM tarafından seçilen üyelerle tamamlanıyor. DEVA önerisinde yarısının TBMM tarafından seçilmesi var. Üye seçimi ile ilgili diğer parti önerilerinde de benzer şekilde Cumhurbaşkanı etkisi azaltılmış şekilde yer alıyor.
Diğer Hususlar
Gelecek Partisi önerisinde parti kapatmayı zorlaştırılıyor ve çok zor şartların varlığı halinde mümkün kılınıyor. Ayrıca Yargıtay Cumhuriyet Başsavcısı’nın dava açma yetkisi tek başına olmaktan çıkarılıyor ve TBMM’de nitelikli çoğunlukla açılıp AYM’de nitelikli çoğunlukla kabul edilmesine bağlanıyor.
İYİ Parti önerisinde göze çarpan diğer bir husus ise değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif dahi edilemez maddelere olan sadakatin devam edeceği yönünde. Merkez Bankası Başkanı’nın, Bakanlar Kurulu tarafından 5 yıllığına atanması ise diğer dikkat çeken husus. Aynı şeklide denetleyici ve düzenleyici kurumlara da kadın kurul üyesi şartı ile bu atamaların Bakanlar Kurulu tarafından yapılması yer alıyor. Türk Kamu Denetim Yasası getirilmesi, denetim dışında herhangi bir kurum kuruluş bırakılmayacak, mülakat kaldırılacak şeklinde yer alan öneriler, Gelecek, DEVA ve HDP (Selahattin Demirtaş) önerilerinde açıkça yer alıyor. Devlet Liyakat Kurulu oluşturulması ve bu kurulun her atamayla ilgili (Vali, büyükelçi, rektör vb) denetleme yapıp raporlarını kamuoyuna duyurması İYİ Parti’nin sistem önerisinde yer alıyor.
HDP (Selahattin Demirtaş) önerisinde özellikle medya sahibi iş insanlarının devletle dolaylı ya da dolaysız ilişki içerisinde olmasının önüne geçilmesi ifade ediliyor. DEVA Partisi önerisinde de olan RTÜK denetim ve yaptırım yetkisinin demokratik sınırlara çekilmesi gerektiğini ve TRT ile Anadolu Ajansı’nın objektif kriterlerce kısıtlanacağının teminatı öneriliyor. HDP (Selahattin Demirtaş) örtülü ödenek uygulamasının tamamen ortadan kaldırılması ve maliyeti belirli bir seviye üzerinde olan yatırımların referanduma sunulması yer alıyor.
Yerel yönetimler konusunda bütün partiler ortak olarak kayyum Belediye Başkanı’na karşı olduklarını, Belediye Başkanı’nın görevden alınması durumunda Belediye Meclisi tarafından seçilmesini öneriyor.
Sonuç
Kurumsal olarak yapılmış ve kulis bilgisi olarak gelen tüm önerilerde afaki ve olağanüstü farklılıklar yok. Esasında sorunun net ve belirlenebilir olması partileri çözümde ortak öneri geliştirmeye zorlamış durumda. Ortak aklın ortak sonuç doğurduğu anlaşılıyor. Küçük farklılıklar olsa da neredeyse % 90’a yakın benzer çözüm önerileri getirilmiş. İYİ Parti ve Gelecek Partisi önerileri detaylandırılmış ve müzakereye hazır hale gelmiş çalışmalar olarak görünüyor. Bunun yanında Selahattin Demirtaş önerisi yönetim krizi çözümünde HDP’nin yapıcı ve çözüm odaklı çalışacağını gösteriyor. Gelecek Partisi önerisi ve detaylandırılmış bir çalışma olan İstanPol önerisi benzemekte. 5 Ekim’de yapılacak olan 6 partinin görüşmesinde partilerin ufak detaylar hariç belirli bir plan dahilinde ortak bir çalışma ortaya koyması mümkün. AK Parti ve MHP desteğinin %40’lara gerilediği bu günlerde partilerin ortak önerisine HDP’nin de destek vermesi halinde Türkiye Cumhuriyeti tarihinde önemli bir yeri olacak olan ve toplumun tüm kesimlerinin desteğini almış bir sistem olarak karşımıza çıkacaktır. Unutmamak gerekir ki bu sistem önerisinin yürürlüğe girebilmesi ve somutlaşması için muhalefetin Cumhurbaşkanı seçimini kazanıp %60 oranında (en az 360 milletvekili) TBMM seçimlerini kazanması gerekmekte.