Türkiye ile Yunanistan arasındaki ilişkiler her zaman inişli çıkışlı oldu. Köklü tarihe sahip ilişkilerdeki havaya genelde, tarafların birbirine karşı duyduğu güvensizlik hâkimdi. İki ülke arasında 19. yüzyıldaki hadiselerden Kurtuluş Savaşı’na, Kıbrıs Barış Harekatı’ndan Kardak Krizi’ne kadar çeşitli meseleler yaşandı. İki komşu arasındaki ilişkiler son dönemde de oldukça hareketli. Yıllardır gündemi meşgul eden ve hala çözüme kavuşamamış konular var. Tarafların son günlerde yaptığı açıklamalar da hem bu konuların tekrar gündeme gelmesine hem de gerginliğin artmasına neden oldu.
Ben de bu vesileyle Türkiye-Yunanistan ilişkilerinin son dönemini anlatacağım. İlk olarak taraflar arasındaki ilişkilerde gündem olan ana konuları yazacağım. Sonrasında son birkaç haftada ülke liderlerinin verdiği demeçlere değineceğim. Yazının sonunda da mevzunun nereye varabileceğine dair görüşleri derleyeceğim.
Ege Adalarının Silahlandırılması
Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, 9 Haziran 2022’de Twitter üzerinden ve Efes-2022 askeri tatbikatı sırasında yaptığı açıklamalarla Yunanistan’ın Ege Adalarını silahlandırdığını dile getirdi (1). Erdoğan, uluslararası antlaşmalara göre adaların, silahlardan arındırılmış gayri askeri bir statüde olduğunu ve Türkiye’nin uluslararası antlaşmalardan doğan haklarını kullanmaktan geri kalmayacağını söyledi.
Ege Adalarının statüleri, Lozan Barış Antlaşması ve 1947’de imzalanan Paris Barış Antlaşması ile belirlendi. Bu metinlere göre adalar silahsızlandırılmalıydı. Yunanistan bu şartlara 1960’lı yıllarda Kıbrıs’ta çıkan çatışmalara kadar sadık kaldı. Ancak Atina yönetimi, 1974 yılında Türkiye’nin yaptığı Kıbrıs Barış Harekatı’ndan sonra Türkiye’ye yakın tüm adalara asker yığmaya başladı (2). Ege Adalarının statüsü de bu yıllardan beri zaman zaman Türkiye-Yunanistan ilişkilerinde gündem olan konulardan birini oluşturuyor. 2020 yılından beri de bu konu gündeme daha sık geliyor.
Kıta Sahanlığı
Ege ile ilgili diğer bir konu kıta sahanlığı sorunudur. Yunanistan ile Türkiye, Ege’de altışar mil karasuları sınırına sahip bulunuyor. Yunanistan, sahip olduğu adalar sayesinde Ege denizinde Türkiye’den daha fazla alana sahip ve bu fırsatı kullanarak kıta sahanlığını 12 mile çıkarmaya çalışıyor.
Yunanistan, kıta sahanlığını 12 mile çıkarmak için resmi bir girişimde bulunmuş olmasa da bu konudaki hakkını saklı tuttuğunu beyan etti. 1990’lardan beri de bu konu gündemde. Hatta 1995’te Türkiye Büyük Millet Meclisi, Yunanistan’ın böyle bir girişimde bulunmasının savaş sebebi olacağını dile getirdi (3). Son yıllarda da bu konu ikili ilişkilerde sıklıkla gündeme geliyor. Özellikle, daha sonra anlatacağım Doğu Akdeniz sorununda da kıta sahanlığı mevzusu oldukça fazla tartışma yarattı.
Kıbrıs Sorunu
Kıbrıs sorunu Türkiye’nin kuruluşundan beri gündemde. 1960’lı yıllarda adada çıkan çatışmalar, Türklerin katledilmesi ve 1974 Barış Harekatı’ndan sonra ipler iyice gerildi. AKP iktidara geldiğinde de Batı ile ilişkilerini güçlendirmek için Annan Planı’nı desteklemişti. Bu plana göre Kıbrıs’ta Türk ve Rum kesimleri birleşerek federatif bir devlet oluşturacaktı. Yani, adada tek bir devlet olacaktı. 2004’te yapılan referandumda Türk kesimi bu planı kabul etse de Rum kesimi kabul etmediği için Anna Planı hayata geçirilemedi.
2010’lu yıllarda Türk ve Rum kesimleri iyi ilişkiler geliştirmeye çalıştılar. Diyalog kanallarını açık tuttular ve sürekli temas halindeydiler. 2020 yılında dönemin Kıbrıs Cumhurbaşkanı Mustafa Akıncı’nın Türkiye karşıtı açıklamaları, Türkiye ile Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin arasının açılmasına neden oldu. 2020’nin ilerleyen aylarında da Türkiye’nin desteklediği Ersin Tatar, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin cumhurbaşkanı seçildi. Kısa bir süre sonra Kıbrıs müzakerelerindeki en büyük konulardan biri olan ve kapalı tutulmasına karar verilen Kapalı Maraş’ın küçük bir bölümü açıldı (4). 2021’in Temmuz ayında da Erdoğan, Kapalı Maraş’ın yüzde 3,5’lik kısmının daha açılacağını duyurdu (5). Bu karar, Türkiye ile Güney Kıbrıs Rum Cumhuriyeti ve Yunanistan arasındaki ilişkilerin gerilmesine neden oldu.
Doğu Akdeniz
Yunanistan; İsrail, Filistin, Güney Kıbrıs Rum Kesimi, Mısır, Lübnan ve Ürdün ile Doğu Akdeniz’de çeşitli ittifaklar kurmaya çalıştı. İttifakların amacı, 2000’li yıllardan beri bölgede keşfedilen doğal gaz kaynaklarının çıkarılması ve Avrupa’ya aktarılmasına yönelikti. Yunanistan, Girit ve Rodos gibi adalarının kıta sahanlıklarını burada kullanmaya çalışıyordu. Türkiye ise bu hamlelere sert bir şekilde karşı çıktı. Libya’da Hafter hükümetiyle anlaşma imzaladı ve Doğu Akdeniz’deki Münhasır Ekonomik Bölgeleri kendisi tanımlamaya girişti.
Türkiye sondaj gemilerini Doğu Akdeniz’e gönderdi ve kaynak arama çalışmalarına başladı. İsmini bir zamanlar sıkça duyduğumuz NAVTEX ilanları da bu kriz sayesinde kamuoyunda yerini aldı. NAVTEX ilanları da gerginliği artıran başka bir etken oldu.
Türkiye, Yunanistan’ın kıta sahanlığını bu şekilde kullanmasına karşı. Ankara, bu tutumun kendisinin Doğu Akdeniz’de saf dışı bırakılması için yapıldığını dile getiriyor. Erdoğan da 9 Haziran’da yaptığı açıklamalarla Yunanistan’a ait Meis Adası’nı örnek gösterdi. Yunanistan’ın Meis Adası için 40 bin kilometrelik deniz yetki alanı istemesini eleştirdi. Yunanistan ise bu taleplerini uluslararası hukuka dayandırıyor.
Türkiye’nin sondaj gemilerinden Oruç Reis, Meis Adası’nın yakınlarında NAVTEX ilan etmişti. Ayrıca, Türkiye ve Yunanistan savaş gemilerini Doğu Akdeniz’e göndermişti. Yunanistan “Oruç Reis, Yunan kıta sahanlığına temas ederse bundan Türkiye sorumlu olur” açıklamasını yapmıştı (6).
Almanya arabulucu ülke olarak araya girmeye çalıştı ve müzakere masasında sorunlara çözüm önerileri getirildi. Ancak bu girişimler de sonuçsuz kaldı. 2019-2020 yıllarında en hararetli dönemlerini yaşayan Doğu Akdeniz krizi çözülemeyen bir mesele olarak Türkiye-Yunanistan ilişkilerindeki önemini koruyor.
Göçmen Krizi
Doğu Akdeniz’in en sıcak günlerinin yaşandığı sırada Türkiye, Meriç sınırındaki kapılarını göçmenlere açtığını duyurdu. Binlerce göçmen sınır kapılarına dayandı ve Yunan polisi ve askeriyle çatıştı. Türkiye, Yunanistan’ı “göçmenlere insanlık dışı muamele etmek” ve “Ege’deki göçmen botlarını batırmak” ile suçlarken Yunanistan ise Türkiye’yi “göçmenleri araç haline getirmek” ile suçladı.
Son Dönemde Yapılan Açıklamalar
Son bir ayda yaşanan gerginlikler Yunanistan Başbakanı Miçotakis’in Mayıs ayının ortasında ABD’ye gidip kongrede Türkiye karşıtı konuşma yapmasıyla başladı (7). Yunan Başbakan, Doğu Akdeniz’deki gelişmelerin dikkate alınarak Türkiye’ye F-16 satışının durdurulması gerektiğini söylerken Kıbrıs’taki sorunlar için Türkiye’yi suçladı. Miçotakis ayrıca, ismini zikretmeden Türkiye’nin Yunan hava sahasını ihlal ettiğini söyledi. Miçotakis’in konuşması ayakta alkışlandı.
Bunun üzerine Erdoğan, 8-9 Haziran’da İzmir’de düzenlenen Efes-2022 tatbikatında ve Twitter üzerinden yaptığı açıklamalarla geri adım atmayacaklarının mesajını verdi ve Yunanistan’a sert tepki gösterdi. Sonrasında verilen demeçler gerginliği daha da artırdı. Örneğin, eski başbakanlardan ve ana muhalefet lideri Çipras, Erdoğan’ın tutumunu “aşırı milliyetçilik” olarak tanımlarken (8) Yunanistan Dışişleri Bakanı Türkiye’yi provokasyon yapmakla suçladı (9). Erdoğan da “Yunanistan başının çaresine baksın” dedi (10).
Gerginliğin artmasının bir diğer sebebi de yukarıda zikrettiğim problemlerin çözüme kavuşmaması ve başka vesilelerle devamlı surette gündeme gelmesi. Aslında yeni ve farklı bir sorun yok. Çözülemeyen sorunlar sürekli gündeme geliyor ve gerginlik dönem dönem artıyor.
İlişkiler Nereye Varır? Çatışma Riski Var mı?
Çatışma, istenilecek en son şey. İki taraf da NATO üyesi. NATO üyelerinin kendi içinde çatışması, hele hele iki ülkedeki ekonomik kriz ve Rusya-Ukrayna Savaşı devam ederken bunun yaşanması, Türkiye ve Yunanistan başta olmak üzere tüm dünyanın kaçınacağı bir senaryo.
Doğu Akdeniz sorununun en sıcak günlerinde savaş gemileri bölgeye gönderilmişti. Çatışma yaşanmamıştı ama ihtimal artmıştı. Günümüzdeki gerginlik ise şimdilik sadece söylemler üzerinden ilerliyor. Şu an çatışma riski az. Ancak, söylemlerin ve krizin nereye varacağı çatışma ihtimalini de değiştirecektir.
Uzmanların yaptığı yorumlara göre iki ülke de seçim sürecinde olduğundan dolayı liderler bu söylemlerle kendi seçmenlerini konsolide etmeye çalışıyor. Bundan dolayı, karşılıklı atışmalar iç politikadaki amaçlar doğrultusunda bir süre devam edebilir. Seçim süreçleri bittikten sonra atışmalar sona erebilir ve gerginlik azalabilir ki Türk-Yunan ilişkilerinde yumuşuma dönemlerini de geçmişte gördük.
Bir diğer ihtimal de Türkiye ile Yunanistan’ın müzakere masasına oturması. Taraflar problemlerini diplomasi yoluyla çözmeye çalışabilir. Ancak, geçtiğimiz yıllardaki tecrübelerimize baktığımızda da bu yolun kolay bir şekilde çözüm getirmediğini söyleyebiliriz.
Türkiye ile Yunanistan arasında yeni bir sorun yok. Yıllardır hep aynı sorunlar var. Bu sorunlara çözüm getirilemiyor. Çözülemeyen sorunlar da belirli aralıklarla tekrar gündeme gelerek gerginliğin artmasına neden oluyor.
Yukarıda iki ülke arasındaki temel problemleri anlattım. Şu an yaşananların temelinde de bu problemler yatıyor. Taraflar arasındaki gerginlik sürekli bu nedenlerden dolayı artıyor. Bir süre sonra ya araya başka şeyler giriyor ve bu problemler unutuluyor ya da müzakere masasına oturuluyor. Müzakerelerden hiçbir sonuç çıkmıyor, sorunlar unutuluyor ve yeni bir gerginlik tekrar ortaya çıkmak için bir gerekçe bekliyor. Türkiye-Yunanistan ilişkileri işte böylesine çözümsüz ve bir açmaza dönüşmüş kısır döngü içerisinde.
İddia ediyorum ki Miçotakis, ABD Kongresi’nde Türkiye karşıtı konuşma yapmasaydı şu an gerginlik yaşanmayacaktı. Miçotakis o konuşmayı yaptığı için Türkiye doğal olarak tepki verdi. Karşılıklı söylemler genelde ilişkilerin gerilmesi için en büyük sebep oluyor. Bu nedenle, iki tarafın da birbirleri hakkında geliştirdikleri söylemlere dikkat etmeleri, bu iki komşu ülkenin daha yakın ilişkiler geliştirebilmesinin öncelikli şartı olarak ön plana çıkıyor.
Kaynakça;
- https://twitter.com/RTErdogan/status/1534967385177870341?s=20&t=p974ZXdDZ_KUmZBLu2iHdQ
- https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-61760805
- https://rb.gy/3q2nzc
- https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-54486939
- https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-57918758
- https://t24.com.tr/haber/9-soruda-dogu-akdeniz-krizi-hakkinda-her-sey-ne-oldu-ne-oluyor-ne-olacak,904888
- https://www.ntv.com.tr/dunya/micotakis-abd-kongresine-hitap-etti-turkiyeye-f-16-satmayin-imasi,oDCGaoL2TUmoccxob_DEew
- https://twitter.com/atsipras/status/1535000798106640392?s=20&t=PyOQkcpLjbp4nniY1TInmQ
- https://www.hurriyet.com.tr/dunya/yunan-bakandan-skandal-sozler-turkiyeyi-sucladi-42086930
- https://www.cumhuriyet.com.tr/siyaset/son-dakika-erdogandan-yunanistana-rest-basinin-caresine-baksin-1948346
Fotoğraf: Patrick