Türk Dış Politikasının Anatomisi: 1995-2020, 8. Sayı
GİRİŞ
Bu çalışma, “Türk Dış Politikasının Anatomisi” başlıklı araştırma projemizde, Türk Dış Politikasının (TFP) sekizinci ikili analizidir. Amacımız, 1995-2020 yılları arası Türk Dış Politikasının değişimini spekülatif açıklamalar içermeyen, veriye dayalı bir analizle ölçümlemektir. Bu analizde Türkiye’nin Mısır ile ikili ilişkilerinin gelişimine odaklanacağız. Bunu yaparken genel bir bakış sağlamak için ilişkilerin nicel bir analiziyle başlayacağız. Ardından, iki ülke arasındaki ikili ilişkileri etkileyen dikkate değer olayları inceleyeceğiz.
VERİLER
Mevcut analizde, halka açık Lockheed Martin İleri Teknoloji Laboratuvarı’nın Entegre Kriz Erken Uyarı Sistemi (ICEWS) olay veri tabanındaki verileri kullanıyoruz. Bu serinin 1. sayısında metodolojiyi tartışmıştık. Özetle ICEWS, her bir gözlemin kimin (kaynak), neyi (eylem), kime (hedef), ne zaman (zaman) ve nerede (yer) yaptığına ilişkin ayrıntıları içeren ülkeler (yani Türkiye-Mısır) arasındaki yönlendirilmiş ikili etkileşimler hakkında bilgiler sunar. Daha sonra her etkileşime, etkileşim kategorisine bağlı olarak -10 ile +10 arasında değişen bir yoğunluk puanı atanır. Negatif etkileşim yoğunluğu puanları çatışmayı ve pozitif etkileşim yoğunluğu puanları, iş birliğini ifade eder. Endeksleri oluşturmak için yoğunluk puanlarının aylık ve yıllık ortalamalarını hesaplıyoruz.
TÜRKİYE – MISIR İLİŞKİLERİ: GENEL BİR BAKIŞ
Türkiye, Mısır ile ne sıklıkta etkileşime giriyor ve etkileşimlerinin doğası nedir? Sayı 1’de Mısır’ın ilk sıralarda olduğu Türkiye’nin en önemli etkileşim ortaklarını göstermiştik. Etkileşim sıklığı verileri, Mısır’ın 1 Ocak 1995 ile 30 Nisan 2020 arasındaki on dördüncü sırada olduğunu gösteriyor. Bu tarihler arasında ICEWS, Türkiye ile Mısır arasında 924’ü kendine özgü etkileşimler olmak üzere 2955 gözleme sahiptir. Bu sayı, Türkiye’nin toplam 186.255 etkileşiminin yüzde 1.5’inden biraz daha fazlasına tekabül eder. Aşağıdaki TABLO 3.1, Türkiye’nin Mısır ve dünyanın geri kalanı ile yönlendirilmiş ikili etkileşim yoğunluğu puanlarının özet istatistiklerini karşılaştırmaktadır.
Tablo 3.1’deki özet istatistikler, genel etkileşimlerin özüne ilişkin iyi bir genel bakış sağlar. Türkiye ile dünya arasındaki 1.34’lük daha düşük ortalama yoğunluk puanı, Türkiye ve Mısır arasındaki daha yüksek ortalama yoğunluk puanı 2’ye kıyasla, Türkiye’nin Mısır ile ilişkilerinin dünyayla olana göre ortalama olarak biraz daha iş birlikçi olduğunu göstermektedir. Bu fark, dağılımların şekillerinden yola çıkılarak niteliksel olarak da tespit edilebilir. Aşağıdaki Şekil 3.1 ve Şekil 3.2, olay yoğunluğu puan dağılımlarıdır. Her iki dağılımda da 0’ın solundaki herhangi bir değer, çatışmalı bir etkileşimi; sağdaki ise iş birlikçi bir etkileşimi gösterir. Ayrıca, dünya ile karşılaştırıldığında Mısır’a yönelik etkileşimlerin ortalama yoğunluğunda istatistiksel olarak anlamlı bir farklılığı gösteren Tablo 3.2’ye basit bir ortalama farkı testinin sonuçlarını da dahil ediyoruz.
Türkiye ve Mısır arasındaki ilişkilere özel olarak bakıldığında Tablo 3.1’deki özet istatistikler, verilerin dağılımındaki medyan ve negatif çarpıklık göz önüne alındığında, iki ülke arasındaki iş birliği örneklerinin çatışma örneklerinden biraz daha fazla olduğunu göstermektedir.
Zaman içinde ikili etkileşimlerin sıklığındaki değişiklik ne yönde gerçekleşmiştir? Aşağıdaki Şekil 3.3, yıllara göre Türkiye’nin Mısır’a yönelik hem iş birliği hem de çatışma başlatma sıklığını göstermektedir. Bu rakamın iş birliği veya çatışmanın büyüklüğünü dikkate almadığına dikkat edilmelidir. Şekil, üç aşamanın varlığını göstermektedir. 1995 ile 2002 arasındaki ilk aşama, düşük sıklıkta çatışma ve iş birliği ile işaretlenmiştir. 2002 ile 2013 arasındaki ikinci aşama, iş birliğine dayalı etkileşim girişimlerinin artan sıklığını içeriyor. Bu süre zarfında çatışma başlatma sıklığı, sabit ve düşük kalmaktadır. Mısır Darbesi’nin yaşandığı 2013 yılı ise üçüncü aşamayı işaret etmektedir.
Etkileşim frekansının zaman aralıklarına ve yoğunluğa göre ayrıştırılması, bize daha fazla bilgi sunar. ŞEKİL 3.4, etkileşimlerin yıllık dağılımlarını göstermektedir. Alttaki dağılım, 1995 için ve en üstteki 2020 için değerleri gösterir. Her zaman olduğu gibi 0 tarafsız olaylara işaret ederken, 0’ın sağında yer alan tüm etkileşimler iş birliği örnekleri ve soldakiler ise çatışma örnekleri olarak sınıflandırılır. Minimum ve maksimum değerlere (10 ve -10) yaklaştıkça etkileşim yoğunluğunun büyüklüğü artar. Rakam, 2013 yılına kadar genel olarak sabit kalıyor. Ülkenin askeri olarak ele geçirilmesinin ardından ilişkiler giderek bozulmaya başlıyor. Şekil 3.5, belirli bir hükümet sırasında ilişkilerdeki değişimi göstermektedir. Mısır ile etkileşimlerin yoğunluğu ve sıklığı 59., 60. ve 61. hükümetler sırasında en yüksek düzeydedir. Çatışmaların çoğu 61. Hükümet sırasında gerçekleşir.
Devletler, muadillerinden aldıkları sinyallere aktif olarak tepki verirler ve dış politikalarını kendilerine göre ayarlarlar. Bu durumu yansıtan bir endeks, ikili ilişkilerdeki sinyallerin genel gelişimini anlamak için özellikle yararlı olabilir. Bu rapordaki en dikkate değer katkımız, Şekil 3.6’da sunduğumuz Türkiye ve Mısır arasındaki ikili ilişkiler endeksidir.
Genel ikili ilişkiler endeksimizi çizmek için belirli bir ayda tüm etkileşimlerin basit bir aylık yoğunluk ortalamasını hesaplayarak başlıyoruz. Bu ortalamaların değerleri Şekil 3.6’da siyah noktalarla gösterilmektedir. Sıfırın üzerindeki bir nokta, ayın etkileşimlerinin iş birlikçi olduğunu gösterir ve aşağıdaki bir nokta ise bunun aksini gösterir. Ardından trend çizgilerine geçiyoruz. Yukarıya dönük eğilim çizgisi ikili ilişkilerde bir gelişme ve iş birliğinde bir artışa işaret ederken aşağı yönlü eğilim çizgisi, rengi ne olursa olsun, artan bir uyumsuzluğun göstergesidir. Önce kısa vadeli trendlere odaklanıyoruz ve altı aylık hareketli ortalamayı hesaplıyoruz. Bu çizgi, önceki altı ayı dikkate alan ortalama yoğunluk puanlarını gösterir ve ŞEKİL 3.6’da kırmızı çizgi ile temsil edilir. Bu eğilim çizgisi, iki ülkenin birbiriyle etkileşime girdiği kısa vadeli dalgalanmaları tanımlar. Son olarak, uzun vadeye dönüyoruz ve ŞEKİL 3.6’da mavi çizgi ile gösterilen, tüm aylık ortalamaların ortasına parametrik olmayan, yerel ağırlıklı bir düzleştirme çizgisi yerleştiriyoruz. Mavi çizginin etrafındaki gri bant, %95 güven aralığını gösterir. Bu çizgi, Türkiye ile Mısır arasındaki ikili ilişkilerin uzun vadeli evrimindeki eğilimi yansıtmaktadır. Yukarıdaki bulgulara paralel olarak çizgi, zaman içinde ikili iş birliğinde istatiksel olarak anlamlı bir düşüşe işaret ediyor.
TÜRKİYE – MISIR İLİŞKİLERİNDE BELİRLEYİCİ OLAYLAR
Türkiye ile Mısır arasındaki ilişkileri belirleyen önemli olaylar nelerdir? Bu bölümde, son 25 yılda iki ülke arasındaki ikili ilişkileri tanımlayan kilometre taşlarına odaklanıyoruz. Bireysel dönüm noktası etkileşimlerini filtrelemek için ICEWS yoğunluk değişkenini kullanıyoruz. ŞEKİL 4.1, ülkeler için bu olayların zaman çizelgesini özetlemektedir.
D-8 Teklifi, 3 Ekim 1996
Türkiye Başbakanı Necmettin Erbakan, Mısır’ı ziyaret ederek Mısır’a, Sekizli Ülkeler Grubu’nu oluşturmak üzere İslami ekonomi grubuna katılma teklifinde bulundu. [Kaynak]
D-8’in Kuruluşu, 15 Haziran 1997
D-8 Ekonomik İşbirliği Teşkilatı, Türkiye’nin öncülüğünde 15 Haziran 1997’de Bangladeş, Endonezya, İran, Malezya, Mısır, Nijerya, Pakistan ve Türkiye Devlet ve Hükümet Başkanları zirvesinde İstanbul Deklarasyonu ile kuruldu. Başbakan Necmettin Erbakan, D-8’i kalkınmada çoğunluğu Müslüman olan ülkeler arasında iş birliğini sağlamak ve üye ülkeler arasındaki ticaret ve iş birliğini artırmak için uluslararası bir örgüt olarak kurdu. [Kaynak]
Mübarek’in Arabuluculuk Önerisi, 7 Ekim 1998
Mısır Cumhurbaşkanı Hüsnü Mübarek, Türkiye ile Suriye arasında tırmanan krize arabuluculuk yapmak için Ankara’yı ziyaret etti. Ankara, Mübarek’in arabuluculuk teklifini reddetti. [Kaynak]
Mübarek, Demirel’i Ağırlıyor, 27 Temmuz 1999
Cumhurbaşkanı Süleyman Demirel, Mısır Cumhurbaşkanı Hüsnü Mübarek ile Mısır’ın Ras El Tin Sarayı’nda bir araya geldi. Demirel, ziyaret öncesi tarafların iki ülke arasındaki iş birliğini her alanda derinleştirmeyi hedeflediklerini kaydetti. [Kaynak]
Türkiye-Mısır Serbest Ticaret Anlaşması, 27 Aralık 2005
Türkiye ile Mısır arasında serbest ticaret anlaşması (STA) imzalandı. Anlaşma, Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer’in Mısır ziyareti sırasında Devlet Bakanı Kürşad Tüzmen ile Mısır Dış Ticaret ve Sanayi Bakanı Raşid Muhammed Raşid’in katılımıyla imzalandı. [Kaynak]
Bölgesel Politika Üzerine Diyaloglar, 21 Mayıs 2006
Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, Mısır Cumhurbaşkanı Hüsnü Mübarek ile görüştü. Taraflar bölgesel meseleleri istişare etti. Irak ve ikili ticari ilişkiler özellikle dikkat çeken iki konu oldu. [Kaynak]
Türkiye-Mısır STA’sının Uygulanması, 1 Mart 2007
Türkiye ile Mısır, 1 Mart 2007 tarihinde anlaşmanın onaylanması için ilgili Bakanlar Kurulu Kararı’nın resmi gazetede yayınlanmasıyla serbest ticarete resmen başlamıştır. [Kaynak]
Arap Gaz Boru Hattı, 6 Nisan 2007
Mısır, Suriye ve Türkiye arasında Arap Gaz Boru Hattı’nın inşası için görüşmeler yapıldı. Türkiye Enerji Bakanı Hilmi Güler, Kilis-Suriye arasındaki 230 kilometrelik hattın projesinin son bölümünü görüştüklerini açıkladı. Güler, bu boru hattının ülkenin çeşitlendirme çabaları doğrultusunda enerji alımlarında alternatif bir güzergâh haline gelebileceğini de belirtti. [Kaynak]
Askeri İş Birliği Üzerine, 14 Nisan 2008
Genelkurmay Başkanı Orgeneral Yaşar Büyükanıt, Mısır Savunma Bakanı Hüseyin Tantavi’yi ziyaret etti. Türkiye ve Mısır, iki ülke arasında askeri iş birliği olasılığını görüştü. [Kaynak]
Filistin Sorunu Üzerine, 11 Şubat 2009
Türkiye Cumhurbaşkanı Abdullah Gül, Mısır Cumhurbaşkanı Hüsnü Mübarek ile İstanbul’da bir araya geldi. Gül, Türkiye’nin Mısır’ın Filistinliler arasında uzlaşı sağlanmasına verdiği desteği takdir ettiğini ve Türkiye’nin barış çabalarına tam destek verdiğini kaydetti. [Kaynak]
Mısır’daki Tahrir Meydanı Protestoları Üzerine, 1 Şubat 2011
Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, Mısır Devlet Başkanı Hüsnü Mübarek’e yönelik protestolara destek verdi. Başbakan Erdoğan TBMM’de yaptığı konuşmada, Mübarek’in “Mısır halkının insani taleplerini dinlemesi gerektiğini” söyledi. [Kaynak]
Cumhurbaşkanı Hüsnü Mübarek’in İstifası, 11 Şubat 2011
Mısır’da otuz yıldır iktidarda olan Cumhurbaşkanı Hüsnü Mübarek, Kahire’de başlayan protesto ve gösteriler sonrasında istifa etti. [Kaynak]
Başbakan Sharaf’a Destek, 14 Eylül 2011
Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, Müslüman Kardeşler’in desteklediği Başbakan Esam Sharaf’a desteğini göstermek üzere resmi bir ziyaret için Mısır’a gitti. [Kaynak]
Ortak Komite Toplantısı, 5-6 Mart 2012
Türkiye-Mısır Ekonomik ve Ticari İlişkiler Karma Komitesi toplantısı 5-6 Mart 2012 tarihlerinde gerçekleştirildi. [Kaynak]
Yüksek Düzeyli Ticari İstişare Mekanizması, 16 Kasım 2012
Türkiye – Mısır arasında Yüksek Düzeyli Ticari İstişare Mekanizması toplantısı 16 Kasım 2012 tarihinde yapıldı. [Kaynak]
Protestoculara Destek, 17 Kasım 2012
Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, Mısır gezisi kapsamında Kahire Üniversitesi’ni ziyaret etti. Mısırlı üniversite öğrencilerine “Devriminizle zulmün sonsuza kadar ayakta kalamayacağını tüm dünyaya gösterdiniz” dedi. [Kaynak]
Türkiye ve Mısır İş Konseyi Toplantısı, 10 Mayıs 2013
Türkiye-Mısır İş Konseyi, ikili ekonomik ve ticari ilişkileri güçlendirmek için Kahire’de toplandı. [Kaynak]
Türkiye Mısır’a Çöp Kamyonu Gönderiyor, 28 Mayıs 2013
Başbakan Recep Tayyip Erdoğan, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı aracılığıyla Mısır’a yüz elli çöp kamyonu gönderdi. [Kaynak]
Mısır Darbesi, 3 Temmuz 2013
Mısır Silahlı Kuvvetleri, Genelkurmay Başkanı Abdülfettah el-Sisi komutasında bir darbe gerçekleştirerek Cumhurbaşkanı Muhammed Mursi’yi gözaltına aldı. [Kaynak]
BM Güvenlik Konseyi’ne Çağrı, 15 Ağustos 2013
Türkiye Başbakanı Recep Tayyip Erdoğan, Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’ni Mısır’daki gelişmeleri görüşmeye ve tartışmaya çağırdı. [Kaynak]
Mursi’nin Devrilmesi Üzerine, 21 Ağustos 2013
Türkiye’nin iktidar partisi Adalet ve Kalkınma Partisi, Muhammed Mursi’nin devrilmesini ve Müslüman Kardeşler destekçilerine yönelik saldırıları kınadı. [Kaynak]
Bozulan Diplomatik İlişkiler, 23 Kasım 2013
Mısır, Türkiye Büyükelçisini persona non grata (istenmeyen kişi) ilan etti. Buna karşılık Türkiye, Mısır Büyükelçisini persona non grata ilan ederek karşılık verdi. [Kaynak]
Türkiye “Terörizme Karşı İslam İttifakı”na Katılıyor, 15 Aralık 2015
Suudi Arabistan, IŞİD’e karşı aralarında Türkiye ve Mısır’ın da bulunduğu otuz üç katılımcıyla “Terörizme Karşı İslam İttifakı” kurulduğunu duyurdu. [Kaynak]
Doğu Akdeniz Sorunu, 20 Eylül 2018
Türkiye Enerji Bakanı, Türkiye’nin Doğu Akdeniz’de herhangi bir tek taraflı hidrokarbon sondajına veya aramasına izin vermeyeceğini belirtti. Yunan Ekathimerini gazetesine göre o hafta Mısır, Kıbrıs Adası’ndan Mısır’a doğal gaz ihraç etmek için deniz altı boru hattının inşasına ilişkin bir anlaşma imzaladı. [Kaynak]
Türkiye Doğu Akdeniz’de Mısırlıları Gözaltına Aldı, 22 Eylül 2018
Türk Deniz Kuvvetleri, Türkiye Enerji Bakanı’nın Doğu Akdeniz’e ilişkin açıklamasının ardından dört Mısırlı balıkçının bulunduğu bir Kıbrıs balıkçı gemisini gözaltına aldı. [Kaynak]
Doğu Akdeniz Gaz Forumu, 14 Ocak 2019
Mısır’da yedi enerji bakanının katılımıyla Doğu Akdeniz Gaz Forumu düzenlendi. Türkiye foruma davet edilmedi. [Kaynak]
Mısır Ermeni Soykırımı’nı Zımnen Tanıdı, 18 Şubat 2019
Mısır Cumhurbaşkanı Abdel Fatah al-Sisi: “Mısır’da kamplarda yaşamayan hem kayıtlı hem de kayıtsız beş milyon mülteci var. Onlara, yüz yıl önce soykırımdan sonra Mısır’ın ev sahipliği yaptığı Ermeni mültecilere davrandığı gibi davranıldı.” [Kaynak]
Sisi ile Görüşme Üzerine, 23 Şubat 2019
Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan canlı yayında Mısır Cumhurbaşkanı Sisi’nin darbesini kınadı ve “Tayyip Erdoğan niçin Sisi ile görüşmüyor?” sorusuna, “Ben böyle bir kişiyle asla görüşmem” cevabını verdi. [Kaynak]
Mısır Hükümeti Üzerine, 27 Şubat 2019
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan: “Biz tökezlersek Avrupa’dan Amerika’ya kadar tüm Batı’da yükselişe geçen İslam düşmanları adeta zincirlerinden boşalmışa döner” dedi. [Kaynak]
Doğu Akdeniz Jeopolitiği, 23 Ağustos 2019
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Türkiye’nin Doğu Akdeniz’deki hidrokarbon arama operasyonlarına devam edeceğini söyledi. “Doğu Akdeniz’de ne Türkiye’yi ne de KKTC’yi yok sayan hiçbir proje hayata geçirilemez” açıklamasında bulundu. [Kaynak]
Türkiye’nin Libya ile Sınırlandırma Anlaşması, 8 Aralık 2019
Ankara, Libya Ulusal Mutabakat Hükümeti ile deniz sınırlarının sınırlandırılmasına ilişkin bir mutabakat zaptı imzaladı. Mısır Dışişleri Bakanlığı, bu anlaşmaya cevaben, “bu tür belgelerin hiçbir hukuki etkisi olmadığını ve tanınamayacağını” kaydetti. [Kaynak]
Türkiye’nin Bölgedeki Diplomatik Müdahalesi Üzerine, 8 Ocak 2020
Fransa, Yunanistan, Mısır ve Kıbrıs, Ankara ile Libya arasında Türkiye’nin Doğu Akdeniz’in geniş bir alanı üzerindeki haklarını devreden anlaşmaların “geçersiz” olduğunu ilan etti. [Kaynak]
Fotoğraf: Leonardo Ramos